روزهای کرونایی و تخریب و چپاول میراث فرهنگی

تاراج آثار باستانی ایران داستان دورودرازی دارد. دست‌درازی‌ها گاه از سوی گروه‌های باستان‌شناسی بیگانه بود که سرگرم کاوش در محوطه‌های باستانی بودند و زمانی به دست سوداگرانی که به طمع یافتن گنج، محوطه‌های تاریخی را زیرورو می‌کردند و اسکلت مردگان چند هزار ساله را بیرون می‌ریختند. گمان نمی‌رود در همه‌ی این سال‌ها و دهه‌ها، اراده‌ای پایدار برای جلوگیری از غارتگری‌‌ها وجود داشته است. گواه این سخن هزاران اشیا و آثار باستانی ایران است که پیوسته خبر سر در آوردن آن‌ها در مجموعه‌های خصوصی یا موزه‌های جهان گزارش می‌شود. در ماه‌های گذشته نیز که گسترش بیماری کرونا سامان زندگی را برهم زد، کاوش‌های غیرمجاز و دستبرد به محوطه‌های باستانی نه‌تنها کاستی نگرفت بلکه زمینه‌ای فراهم آورد که قاچاقچیان، آشکارا و با آسودگی دلخواهی زمین‌ها را بکاوند و در آرزوی یافتن گنج‌های کهن و باستانی، نه تنها تاریخ و هویت یک ملت را به غارت ببرند بلکه با روش‌های نادرست کاوش، محوطه‌های تاریخی را نابود سازند. گویا این داستان پایانی ندارد و زخم و دردی است که پیکر باستان‌شناسی ما را هر روز ناتوان تر و رنجورتر می‌کند.

شگفت اینجاست که قانون‌های تصویب شده نیز جلودار قاچاقچیان نیست. به این دلیل ساده که اجرای قانون ابزار کارآمد و اراده‌ای ملی از سوی دستگاه‌های اجرایی کشور می‌خواهد. برای آنکه سخن ما بی‌دلیل نباشد بسنده است که به فروش آزادانه‌ی دستگاه‌هایی که نام گنج‌یاب به آن‌ها داده‌اند، اشاره کنیم. اینکه نام آن دستگاه را «فلزیاب» بگذارند و برای فروش آن‌ها حتا در روزنامه‌ها نیز تبلیغ کنند، تفاوتی پدید نمی‌آورد و معنایی جز فریب دستگاه‌های نگاهبان قانون ندارد. با آنکه دیرزمانی است قانون ممنوعیت تبلیغ گنج‌یاب‌ها تصویب شده است اما پای‌بندی‌ای به آن دیده نمی‌شود و به‌سادگی می‌توان این دستگاه‌ها را خرید. اینکه چرا جلو خرید و فروش این ابزارها که ساده‌ترین روش برای کاوش غیرمجاز گستره‌های باستانی از سوی قاچاقچیان است، گرفته نمی‌شود؟ پرسشی است که پاسخ روشن و بی‌چندوچونی به آن داده نشده است. بگذریم از اینکه این روزها قاچاقچیان و سوداگران اشیا باستانی، فن‌آوری‌های پیشرفته و مدرنی به کار می‌برند که دستگاه‌های پیش پا افتاده‌ی گنج‌یاب پیشین را از سکه انداخته است.
پرسش‌ها برای یافتن سبب دامنه‌دار بودن غارت محوطه‌های تاریخی، بیش‌تر از آن است که تنها به دستگاه‌های فلزیاب و ابزارهای مدرن پایان پذیرد. یک پرسش دیگر که باید پیش کشید آن است که آثار باستانی قاچاق شده و غیرمجاز چگونه از مرزهای کشور بیرون برده می‌شوند؟ کدام کشور است که مقصد آثار باستانی ماست و چگونه است که نمی‌توان آن‌ها را ردیابی کرد؟ این که گاه‌گاهی در میان ده‌ها خبر غارت محوطه‌های باستانی بشنویم که یک یا چند تَن دستگیر شده‌اند، گمان نمی‌رود در برابر سیل دست‌یازی‌ها و ویرانگری‌ها، اهمیت چندانی داشته باشد و سوداگران را دچار بیم و هراس قانون‌شکنی سازد. حفاران غیرمجاز شبانه روز در حال بردن و چپاول آثار تاریخی‌اند و اگر آن دستگیرهای هرازگاهی موثر بود انتظار می‌رفت که خبر قاچاق آثار باستانی کمتر به گوش برسد اما نگاهی کوتاه به بخش میراث فرهنگی هر کدام از خبرگزاری‌های کشور، گواه آن است که چنین نیست و بی‌گزافه کمتر ماه و هفته و روزی‌ست که خبر چپاول‌ها گزارش نشود.
دشواری اینجاست که قاچاقچیان و سوداگران آثار باستانی به نادرست می‌پندارند که هر محوطه و گورستان تاریخی جایی برای دفن آثار عتیقه و طلا بوده است. در حالی که بسیاری از گستره‌های باستانی، تنها ارزش گمانه‌زنی‌های علمی و دست‌یابی به پاسخ پرسش‌های باستان‌شناسان و تاریخ‌پژوهان دارند و چنین نیست که هر زمین کهن و گورستانی، آکنده از طلا و جواهر باشد. آن گمان ناروا سبب می‌شود که حفاران غیر مجاز به شیوه‌ی ویرانگرانه‌ای چنان گستره‌ها و سایت‌های باستانی را زیرورو کنند که دیگر امکانی برای بررسی علمی و باستان‌شناسی نمانَد. آن‌ها تلی از خاک زیرورو شده برجای می‌گذارند که اگر دست نخورده می‌ماند چه‌بسا می‌توانست ناشناخته‌های تاریخ ما روشن کند.
در ماه‌های گذشته که بیماری کرونا فراگیر شده بود، دست‌اندازی به محوطه‌های باستانی فزونی بیش‌تری گرفت. این را می‌توان از گزارش‌هایی که خبرگزاری‌های کشور بازتاب داده‌اند و شماری از آن‌ها در اینجا آورده خواهد شد، دریافت. پیداست که در روزهای قرنطینه، شمار بازدیدکنندگان سایت‌ها و گستره‌های باستانی و تاریخی اندک است. یا یگان‌هایی که خویشکاری نگاهبانی از محوطه‌ها را بر دوش دارند، چه بسا کمتر به سرکشی‌های اداری خود بپردازند. این سکوت و خلوتی محوطه‌ها، فرصتی برای سوداگران و قاچاقچیان فراهم آورده است که بی‌هراس از پیامدهای کار خود، در آن گستره‌ها جولان بدهند و همه چیز را ویران کنند تا شاید از بخت خوش به اثری دست یابند که مال باد آورده و هنگفتی به آن‌ها برساند.
اینکه راهکار چنین دشواری‌هایی که آسیبی جبران‌ناپذیر به هویت و شناخت تاریخ ما می‌زند چیست؟ سخنی است که باید در زمانی دیگر بدان پرداخت. اما نگاهی گذرا به برخی از گزارش‌ها، دستِ‌کم ما را آگاه می‌سازد که این روزها چه بر سر آثار باستانی کهن کشورمان آمده است و چگونه با همه‌ی کوشش‌هایی که می‌شود، باز دست سوداگران برای غارتگری‌های سیری‌ناپذیر خود، باز است. آنچه در این جا برمی‌شماریم حرفی است از هزاران و گوشه‌ای است از دست‌یازی‌ها به تاریخ و آثار باستانی سرزمین‌مان.
آنچه در اینجا آورده شده است و تنها چندماه از سال را در بر می‌گیرد، به‌راستی مشتی ا‌ست نمونه‌ی خروار و می‌توان بازهم به این آمار افزود. اما گمان می‌کنیم همین اندازه هم گویای ژرفای فاجعه‌ی غارت آثار باستانی باشد.

گزارش غارت آثار باستانی، از اسفندماه 1398 تا تیرماه 1399
– 6 اسفند؛ کشف 2 جام ریتون اشکانی و ساسانی در گرمه‌ی خراسان شمالی به ارزش 20 میلیارد تومان (خبرگزاری ایلنا).
– 28 اسفند؛ کشف 8 قطعه اثر باستانی مربوط به هزاره ی نخست پیش از میلاد در زنجان. متهمان با شناسایی محوطه‌های باستانی کشور به گردآوری میراث فرهنگی می‌پرداختند (ایلنا).
– 20 فروردین؛ دستگیری 6 حفار غیرمجاز در بخش رحیم‌آباد شهرستان رودسر در استان گیلان. آن‌ها سرگرم زیر‌ورو کردن محوطه‌های باستانی بوده‌اند (ایلنا).
– 20 فروردین؛ مدیرکل میراث و گردشگری گیلان گفت: در رروزهای کرونایی محوطه‌های باستانی گیلان طعمه‌ی گنج‌یابان شده است. آن‌ها از خلوتی محوطه‌های باستانی برای کاوش‌های غیرمجاز بهره می‌بردند (ایلنا).
– 18 فروردین؛ کشف آثار تاریخی دوره‌ی سامانی، سلجوقی و ایلخانی در شهرستان جاجرم در استان خراسان شمالی. افزون‌بر آثار یاد شده، از قاچاقچیان دستگاه گنج‌یاب و ابزار حفاری به دست آمد (خبرگزاری مهر).
– 1 اردیبهشت؛ دستگیری 6 حفار غیر مجاز در استان کهگیلویه و بویراحمد (خبرگزاری مهر).
– 8 اردیبهشت؛ کشف آثار باستانی دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی از جنس طلا و نقره در یک بانک اروپایی. یک شهروند ایرانی این آثار را در صندوق امانات بانک نگهداری می‌کرده است (ایلنا).
– 17 اردیبهشت؛ دستگیری 5 حفار غیر مجاز در شهرستان کلیبر در استان آذربایجان شرقی. از آن‌ها دستگاه‌های فلزیاب به دست آمد (مهر).
– 17 اردیبهشت؛ یورش بی‌امان حفاران غیرمجاز به گستره‌ی باستانی بیت‌مشحوت در شوش، در روزهای گسترش کرونا (مهر).
– 21 اردیبهشت؛ دستگیری 4 حفار غیر مجاز در شهر تاریخی لیلان در استان آذربایجان شرقی. این گستره از سایت‌های مهم این استان است. آن‌ها تونلی به ژرفای 10 متر و درازای 200 در زیرزمین کنده بودند و با تزریق بتن، کوشیده بودند به اشیا باستانی دست پیدا کنند (مهر).
– 21 اردیبهشت؛ دستگیری 6 حفار غیر مجاز در روستای کریق بخش هیر، در استان اردبیل (مهر).
– 29 اردیبهشت؛ رییس یگان حفاظت میراث‌فرهنگی خبر داد: در فروردین‌ماه سال 1399 خورشیدی، 152 قلم اثر باستانی کشف شده است؛ 55 نمونه حفاری غیرمجاز شناسایی شد و 14 دستگاه فلزیاب به‌دست آمد. در این ماه، 44 مورد دست‌اندازی به محوطه‌های باستانی در کشور گزارش شده است (ایلنا).

– 31 اردیبهشت؛ در سراب ماراب روستای پاتاق در شهرستان سرپل زهاب، در استان کرمانشاه، 6 حفار غیر مجاز آثار باستانی که سرگرم زیر‌ورو کردن محوطه‌های باستانی بودند، دستگیر شدند. از آن‌ها یک دستگاه گنج‌یاب به‌دست آمده است (ایلنا).
– 31 اردیبهشت؛ دستگیری حفاران غیر مجاز در روستای یل‌آباد، در کوهین قزوین (مهر).
– 10 خرداد؛ در شهرستان فومن در استان گیلان، 13 قطعه اثر باستانی در خانه‌ای به‌دست آمد. صاحب‌ِ خانه این آثار را در خانه‌ی خود پنهان کرده بود. آثار به‌دست آمده دربردارنده‌ی 4 حلقه‌ی مفرغی، 2 عدد خنجر آهنی، یک حلقه‌ی فلزی، یک مهره‌ی سفالی، 2 لوله‌ی فلزی و 2 ظرف سفالی بوده است (ایلنا).
– 21 خرداد؛ کشف آثار باستانی 2500 ساله در شهرستان بوکان در استان آذربایجان غربی. این آثار دربردارنده‌ی یک بشقاب سفالی و 80 مهره‌ی سنگی تزیینی بوده است (ایلنا).
– 21 خرداد؛ دستگیری حفار غیر مجاز در شهرستان مراغه، در استان آذربایجان شرقی. آن‌ها در زیر زمین خانه‌ای تاریخی دست به حفاری زده بودند (مهر).
– 12 تیر؛ رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مهاباد گفت: چهار عضو یک شبکه حفاران غیرمجاز دستگیر شدند. آن ها اعضای یک شبکه از حفاران غیرمجاز بودند که در تپه باستانی «قره‌داغ» واقع در نزدیکی همان روستا، شناسایی و دستگیر شدند. او افزود: از ابتدای امسال تاکنون ۱۲ نفر در قالب سه شبکه حفاری غیرمجاز در سطح مهاباد دستگیر شده اند (ایرنا).
– 16 تیر؛ کشف آثار باستانی 4 هزار ساله در بخش بنارویه، در لارستان استان فارس. این آثار به هزاره‌ی دوم پیش از میلاد بازمی‌گردند. آن‌ها در جایی پنهانی، انبار (دپو) شده بودند (ایلنا).

– 16 تیر؛ در سه ماه آغازین امسال ۶۴ قلم شی عتیقه در استان کرمان کشف و ضبط شد. در این مدت ۹ حفار غیرمجاز در استان کرمان دستگیر و به مراجع قضایی تحویل داده شده‌اند و چهار حفاری غیرقانونی نیز از سویسودجویان اشیا عتیقه انجام شده است. از حفاران و قاچاقچیان کاسه، پیکره انسان و حیوان، پیکره اسب سوار و جام پایه دار(سنگی و مفرغی) در شهرستان ارزوییه، زیورآلات در شهرستان بردسیر و دیگر اشیا از سایر شهرستان های استان کشف شده است.
– 16 تیر؛ دستگیری یک حفار غیرمجاز در مهدیشهر سمنان. در عملیاتی دیگر در شهرستان دامغان نیز، یک دستگاه فلزیاب و کوزه سفالی از منزلی کشف شد (ایسنا).
– 17 تیر؛ ارومیه، فرمانده هنگ مرزی ماکو از دستگیری شش نفر از حفاران غیر مجاز و غارتگران آثار باستانی توسط مرزبانان خبر داد (مهر).
– 18 تیر؛ اشیای تاریخی با قدمت هزاره‌ی نخست و دوم پیش از میلاد و دوران اسلامی در کرمانشاه کشف و ضبط شد. از متهم 167 قلم شی تاریخی مانند جام، کاسه مفرغی، عطردان، تبرزین، سر پیکان، دستبند، سنجاق قفلی، آویزهای تزیینی، گوشواره، انگشتر، پیکرک حیوانی، مهر استوانه‌ای و نمونه‌های دیگر کشف و ضبط کردند (ایلنا).
– 21 تیر؛ فرمانده‌ی یگان حفاظت میراث‌فرهنگی گفت: در ۳۹ ماه گذشته ۱۳۵ هزار و ۸۷۹ شی‌ء اصلی و تقلبی توسط نیروهای یگان حفاظت میراث‌فرهنگی کشف و ضبط شده است. اوافزود: طی ۳۹ ماه گذشته ۲۳۵۵ مورد حفاری غیرمجاز انجام شد. به‌طوری که ۷۳۴ مورد در سال 1396، ۷۶۰ مورد در سال 1397، ۶۶۵ مورد در سال 1398 و ۱۹۶ مورد حفاری غیرمجاز در سه ماه نخست سال 1399 در سطح کشور انجام شد که در مجموع ۷۱۳۰ نفر دستگیر شدند (ایلنا).
– 21 تیر؛ ماموران پلیس سه نفر را که قصد حفاری و پیدا کردن اشیای عتیقه در بیابان‌های پیرامون شهرستان ساوه داشتند، شناسایی و دستگیر کردند.شماری ابزار حفاری مانند موتور، چکش، شوک برقی و تعداد پنج عدد دینامیت دست‌ساز در بازرسی از خودروی حفاران نیز کشف شد. افراد دستگیر شده در بازجویی‌ها بیان داشتند که قصد حفاری و کشف اشیاء گران‌بهای باستانی و عتیقه در این محل را داشته‌اند (ایرنا).
– 28 تیر؛ معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران از کشف سکه‌های قدیمی در ماه گذشته ازسوی پلیس پایتخت خبر داد و گفت: این سکه‌ها متعلق به دوره‌های اشکانی و ساسانی است. همچنین سه ظرف سفالی لعاب‌دار نیز مربوط به سده‌های ۶ و ۷ مهی به دست آمده است ارزش‌گذاری شد. از سویی دیگر در همین روز، رییس پلیس پیشگیری پایتخت از کشف ۷۵۰ سکه عتیقه مربوط به ۳ هزار سال پیش و یک کتاب قدیمی خبر داد (ایرنا).
– 29 تیر؛ کشف و ضبط ۷۷ اثر تاریخی از قاچاقچیان عتیقه در استان تهران. شش جلد کتاب چاپ سنگی نیز کشف و ضبط شده است که برای تعیین قدمت و اصالت بیشتر به پژوهشگاه میراث فرهنگی فرستاده می‌شود (ایسنا).