در میان دژهای باستانی و تاریخی ایران یکی از باشکوه‌ترین آن‌ها که بایسته است از آن یاد شود، بی‌گمان قلعه‌ی «فلک الافلاک» است که در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان و بر بلندای تپه‌ای جای گرفته است. پیرامون آن دژ کهن، شهر خرم‌آباد دامن گسترده است. این قلعه را «دژ شاپورخواست» نیز می‌نامند و نام‌های دیگر که درباره‌ی آن سخن خواهیم گفت. گمانی در این نیست که فلک‌الافلاک یکی از شاهکارهای معماری ایران و نمونه‌ای برجسته از هنر مردمان این مرزوبوم در ساخت سازه‌های استوار و باشکوه شمرده می‌شود. آوازه‌ی فلک‌الافلاک و شیوه‌ی مهندسی آن، فراتر از مرزهای ایران رفته است و برای آشنایان با بناهای تاریخی جهان، سازه‌ای شناخته شده است.
فلک‌الافلاک برآمده در روزگار ساسانیان است. این دژ به دستور شاپور نخست ساسانی ساخته شده است و از این‌رو سازه‌ای از سده‌ی سوم میلادی شمرده می‌شود. شاپور در جایی که کمابیش شهر کنونی خرم‌آباد دیده می‌شود، فرمان ساختن شهری را داد که «شاپورخواست» نامیده می‌شد. اما این شهر بر اثر رویدادهای تاریخی روبه ویرانی نهاد و در سده‌ی هفتم مهی(:قمری) شهر دیگری به جای آن ساخته شد که همین شهر خرم‌آباد کنونی است. قلعه‌ی فلک‌الافلاک نیز باید در همان روزگاری که شاپورخواست ساخته شد، پی افکنده شده باشد. اما یک بازگفت دیگر که چندان پذیرفتنی نیست آن است که فلک‌الافلاک را بنیانگذار دولت اتابکان لر کوچک، شجاع‌الدین خورشید، در سده‌ی هفتم مهی ساخته است. برای این سخن که در برخی نوشتارهای تاریخی آمده است، نمی‌توان ارزش تاریخی چندانی شناخت و باید فلک‌الافلاک را سازه‌ای بازمانده از روزگار ساسانیان برشمرد که در گذر از سده‌های تاریخی دگرگونی‌های بسیاری به چشم دیده و بازسازی شده است.
در سده‌ی چهارم مهی، فلک‌الافلاک پایگاه دولت «آل حسنویه» بود. آن‌ها در نیمه‌ی دوم سده‌ی چهارم تا نیمه‌ی نخست سده‌ی پنجم در لرستان و کرمانشاه و کردستان فرمان می‌راندند. فلک‌الافلاک در دوران صفویه و قاجاریه نیز جایگاه اتابکان و والیان لرستان شمرده می‌شد. یکی از جهانگردان روسی که در روزگار محمدشاه قاجار از این قلعه دیدن کرده است، در سفرنامه‌ی خود چنین نوشته است که از قلعه‌ی فلک‌الافلاک با 6 توپ جنگی نگاهبانی می‌شد. همین اشاره، نشان از اهمیت و ارزش نظامی این سازه دارد.
در زمان پهلوی‌ها، تا سال 1349 خورشیدی، قلعه‌ی فلک‌الافلاک پادگان نظامی بود و تبعیدی‌های سیاسی را در بخشی از این قلعه زندانی می‌کردند. تا آنکه در آن سال، لشکر 5 ارتش ایران که قلعه را در اختیار داشت، مالکیت فلک‌الافلاک به وزارت فرهنگ و هنر واگذار کرد. سپس دگرگونی‌هایی در قلعه پدید آمد که به آن اشاره خواهیم کرد.
به گمان می‌رسد که تا پیش از فرمانروایی قاجاریه، هیچ‌گاه این قلعه‌ی کهن فلک‌الافلاک نامیده نشده است؛ به این دلیل که در نوشته‌های پیشینیان چنین نامی نیامده است. این کهن دژ از روزگار قاجار به این‌سو به نام فلک‌الافلاک آوازه پیدا کرد. پیش از آن یا شاپورخواست نامیده می‌شد یا «کاخ اتابکان»؛ و نیز «قلعه‌ی خرم‌آباد». یک نام دیگر این قلعه که پرسش‌برانگیز است، «دوازده برجی» است. چرا این نام را بر روی دژی نظامی گذاشته بودند؟ شاید این نام اشاره به دوازده بُرج فلکی، حَمل و ثور و سرطان تا حوت، باشد. آیا نام دوازده برجی نشانه‌ای از آن است که قلعه‌ی فلک الافلاک جایی برای رصد ستارگان بوده است؟ پاسخ این پرسش در جایی دیگر نهفته است.
شکل قلعه‌ی فلک‌الافلاک هشت ضلعی نامنظم است و گستردگی آن به 5300 متر مربع می‌رسد. برای استحکام‌بخشی به این سازه از مصالحی مانند آجر، خشت و ملات گچ و آهک استفاده شده است. از عکس‌های تاریخی چنین برمی‌آید که فلک‌الافلاک بارویی داشته است که آن را 12 برج دربر می‌گرفته اند. اکنون می‌توانیم دریابیم که نامیدن فلک‌الافلاک به دوازه برجی اشاره به این برج‌های دوازده گانه بوده است. از آن برج‌ها، تنها آثاری اندک در بخش شمالی قلعه دیده می شود. فلک‌الافلاک کنونی 8 برج دارد.
بلندترین دیوار قلعه تا دامنه‌ی تپه، به 23 متر می‌رسد و تا سطح خیابان 40 متر برآورد شده است. برای رفتن به درون قلعه باید از راهرویی گذر کرد که در بخش شمالی سازه جای دارد. بلندای این گذرگاه 3 متری است و پهنای آن اندکی از 10 متر بیشتر است. راهرو یاد شده به حیاط قلعه می‌رسد.
قلعه‌ی فلک‌الافلاک دو حیاط مستطیل شکل دارد. در حیاط نخست چهار برج دیده می‌شود: دو برج در شمال و شمال باختری و دو برج دیگر در جنوب و جنوب باختری. همانند این چهار برج را در حیاط دوم نیز می‌بینیم. 124 اتاق نیز در این قلعه ساخته شده است که شمارگان آن درخور توجه است.
در سوی شمال خاوری قلعه، در جایی که حیاط نخست دیده می‌شود، چاهی 40 متری کنده‌اند که در گذشته آب مورد نیاز ساکنان دژ را برآورده می‌کرده است. در همین بخش راهرویی هست که می‌توان با بالارفتن از 7 پله‌ی آن به پشت بام قلعه رسید و از آنجا تا دورترین جای شهر خرم‌آباد را دید که در بخش فرودین و پیرامون ارگ دامن گسترده است و چشم‌اندازی زیبا و تماشایی دارد. اشاره کردیم که قلعه‌ی فلک‌الافلاک بر روی تپه ساخته شده است. در گرداگرد این قلعه پرتگاهی دیده می‌شود که اندکی ترس‌آور به گمان می‌رسد و در گذشته‌های تاریخی راه دسترسی آسان به قلعه را می‌بست اما اکنون پوشش گیاهی آن، دلپذیر و دیدنی است.
در نزدیکی همان چاهی که به آن اشاره شد، گرمابه‌ای ساخته شده بود که تا پایان روزگار قاجاریه و پیش از سپردن قلعه به ارتش، از آن استفاده می‌شده است. هنوز آثاری از آن گرمابه پیداست. اما آنچه شگفت‌آور است راهی پنهانی است که گریزگاهی برای ساکنان قلعه بوده است. این راه زیرزمینی در بخش شمال و خاور قلعه دیده می‌شود و به این سازه‌ی تاریخی چهره‌ای دیگر و اندکی رازآمیز می‌بخشد.
فلک‌الافلاک در گذر تاریخی خود بازسازی‌ها و افزوده‌های بسیاری دیده است. در زمان رضاشاه که قلعه به ارتش سپرده شد، سازه‌هایی به آن افزودند. ساخت اصطبل و سربازخانه، از شمار آن بخش‌های افزوده بود. از آن بخش‌ها تنها 2 ساختمان به‌جا مانده است و ساختمان اصطبل در سال 1378 خورشیدی، ویران شد (تارنمای گردشگری ایران). این را نیز بگوییم که در سال 1330 خورشیدی، قلعه‌ی فلک‌الافلاک جایی برای نگهداری و انبار مهمات ارتش بوده است. پیداست که چنین کاری چه آسیب‌هایی به این سازه‌ی تاریخی زده است.
در روزگار صفویه و قاجار نیز این قلعه دست‌خوش دگرگونی‌هایی بوده است. یک نمونه‌ی آن در زمان والی‌گری محمدعلی میرزا دولتشاه، فرزند بزرگ فتحعلی شاه قاجار، انجام گرفت. او که فرمانروای لرستان و کرمانشاهان شده بود، قلعه‌ی فلک‌الافلاک را که روبه ویرانی می‌رفت، مرمت کرد و دیوان‌خانه و سربازخانه‌ای در پایین قلعه ساخت. در سال‌های کنونی نیز بازسازی‌هایی در قلعه انجام شده است. برای نمونه، در سال 1389 خورشیدی، فصل نخست مرمت‌ها از سوی سازمان میراث فرهنگی لرستان به سرانجام رسید.
یکی از رویدادهایی که به قلعه‌ی فلک‌الافلاک آسیب جدی زد زلزله‌ی سال 1338 خورشیدی بود که برج شمال باختری قلعه را ویران کرد. در اردیبهشت‌ماه امسال نیز زلزله‌ای به قدرت 1/ 5 ریشتر خرم‌آباد را لرزاند و آسیب‌هایی به چند کنگره‌ی برج‌های فلک‌الافلاک زد.
پس از آنکه در پایان دهه‌ی چهل خورشیدی قلعه از سوی ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سپرده شد، موزه‌ای در آنجا برای نمایش مفرغ‌های یافته شده در لرستان و نیز مردم‌شناسی آن گستره، بنیاد گذاشته شد. این دو موزه، یکی نمایانگر فرهنگ و باورهای مردم لرستان از دیرینه‌ترین تاریخ‌ها تا به امروز است و دیگری جایی برای یافته‌های باستان‌شناسی؛ به‌ویژه آنچه در غار تاریخی کلماکره، در شهرستان پلدختر استان لرستان، به دست آمده است.
این را نیز ناگفته نگذاریم که از دامنه‌ی شمالی تپه‌ای که دژ فلک‌الافلاک بر روی آن جای دارد، چشمه‌ای پُرآب جاری است. این آب روان را «چشمه گلستان» می‌نامند.
قلعه‌ی فلک‌الافلاک در مهرماه سال 1348 خورشیدی، با شماره‌ی 833 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است اما برای ثبت جهانی آن سدهایی وجود دارد. بخشی از املاک این قلعه در اختیار نیروهای نظامی استان لرستان است (خبرگزاری مهر، گزارش 29 خرداد 1399). از این‌رو آزادسازی عرصه و حریم این اثر تاریخی باید انجام گیرد تا راه برای ثبت جهانی آن گشوده شود.
* با بهره‌جویی از: گزارش خبرگزاری «تسنیم»، تارنماهای «همشهری آنلاین»، «سایت گردشگری ایران» و «ویکی پدیا».
