امروز دی به‌آذر امشاسپند از ماه شهریور سال 3758 زرتشتی، دوشنبه سوم شهریورماه 1399 خورشیدی، 24 آگست (اوت) 2020 میلادی
چنین روزی در سال 643 میلادی، سردار تازی با شناسایی تندیس شاهپور یکم در غاری به همین نام، به فروانداختن این اثر هنری 25 تنی دستور داد.
در پی افتادن بخشی از سرزمین ایران به دست تازیان که اینک استان فارس است، 25 آگوست (سوم شهریورماه) 643 میلادی یک سردار تازی به نام نصرابن سیار در تنگ چوگان وارد غاری شد که یک مجسمه‌ی بزرگ سنگی از شاهپور یکم در آنجا قرارداده شده بود و غار پُر از آثار تاریخی و هنری ایرانیانِ (آن دوران) بود.
نصر دستور افکندن مجسمه شاهپور را از جایگاهش داد و آثار دیگر هم از آسیب در امان نماند. نصر پیشنهاد مردم محل را که در برابر دریافت مقداری زَر از آنان، اجازه دهد که مجسمه را به حالت اول بازگردانند، نپذیرفت. وزن این پیکره‌ی شاهپور یکم 25 تُن گزارش شده است.
پیکره‌ی شاهپور یکم (۲۴۰–۲۷۲ میلادی) به دوره ساسانیان است که در دهانه‌ی غار شاهپور جای گرفته‌است. این پیکره‌ی پادشاه ساسانی در اصل از یک استالاگمیت تراشیده شده‌است که در طول میلیون‌ها سال در این غار بزرگ پدید آماده بود، و هم‌اکنون در فاصله‌ی ۳۵ متری از دهانه‌ی غار و بر روی تراس چهارم موجود در غار قرار دارد. پیکره‌ی یاد شده، هم‌اکنون درست در جای اصلی خود نیست. غار شاهپور که یک غار طبیعی است و دسترسی بدان چندان آسان نیست، در شش کیلومتری شهر باستانی بیشاپور، و در ۶ کیلومتری شهرستان کازرون است. این پیکره‌ی بسیار بزرگ که بلندای آن به ۶٫۷۰ متر و پهنای شانه‌هایش به بیش از ۲ متر می‌رسد، از برترین آثار به جا مانده از هنرهای تصویری دوران ساسانی است و در هنرهای باستانی آسیای نزدیک نیز یک استثناء به شمار می‌رود.
این اثر در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره‌ی ثبت ۱۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
تاریخ‌نگاران اروپایی آثار باقیمانده در تنگ چوگان را برانگیزنده‌ی غرور ملّی ایرانیان و سند تمدن این مردمان نوشته‌اند.
دی یکی از نام‌های اهورامزداست و در اوستا، دَثوش یا دَدوش یا دَذوه فرنامی و به چم آفریننده، جهاندار زیبایی‌هاست. دی اوستایی دَثوش به چم : پروردگار و دادار هست. روزهای دی در هر ماه روزهای نیایش همگانی، به آتشکده رفتن، آسایش و دست از کار کشیدن زرتشتیان است.
روز دی است خیز و بیار ای نگار می
ای ترک، می بیار که ترکی گرفت دی
دی‌بآذر، روز هشتم از هر ماه در گاهشماری زرتشتیان است. دی یکی از نام‌های اهورامزداست.
«دی» (اوستایی:«دَثوش») به چم (:معنی) پروردگار، دادار، آفریننده و جهاندار زیبایی‌ها است. در گاه شماری زرتشتی، روز نخست هر ماه اورمزد روز نامیده می‌شود، سه روز دیگر به نام اهورامزدای بی‌همتاست که به واژه‌ی دی آمده و از آن سخن گفته شده است.
در هر ماه سه روز با نام «دی» شناخته می‌شود. روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سوم ماه زرتشتی به نام «دی» است مانند دی به آذر، روز هشتم هر ماه، دی به مهر، روز پانزدهم از هرماه، دی به دین، روز بیست و سوم از هر ماه. برای باز شناختن هر یک از این سه روز ، نام روز پس از آن به واژه‌ی دی پیوند داده شده است برای نمونه فردای روز دی بآذر روز آذر است.
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
روز دی است خیز و بیار ای نگار می
ای ترک، می بیار که ترکی گرفت دی
می ده برطل و جام که در بزم خسروی
بنشست شاه شاد ملک ارسلان به می
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
سر شوی و موی و ناخن پیرای
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:
به (دی‌بآذر) اندر سر و تن بشوی/ بپیرای ناخن، بیارای موی
