امروز مهر ایزد از ماه شهریور سال 3758 زرتشتی، سهشنبه 11شهریورماه 1399 خورشیدی، یکم سپتامبر 2020 میلادی
یازدهم شهریور برای دستاندرکاران صنعت چاپ اهمیت بسزایی دارد چرا که در این روز، صنعت چاپ ایران با بیش از دو سده دیرینگی دارای شناسه (:هویت) شد و «روز ملی صنعت چاپ» نام گرفت.
این روز یادآور کوشش همیشگی و تلاش پیوسته در گذر از سختیهای کار، گروه بزرگی از کارگران، صنعتگران و هنرمندان و بزرگمردان فرهنگ ایران زمین است. چاپ یعنی زندگی، یعنی پویایی و تحرک، فکر این که در نبود چاپ جامعه با چه مشکلاتی روبهرو میشود غیرقابل باور است.
برای چند لحظه به دنیای بدون چاپ فکر کنید، تصور کنید که محصولی عکس نداشته و بخواهد معرفی شود. اگر چاپ نباشد هیچ کارتشناسایی برای معرفی هویت ما وجود ندارد، خبری از اسکناسهای رنگارنگ نیست و کتاب و مجلهای چاپ نخواهد شد و اگر نوشتار تارنما را چاپ نوین بنامیم دیگر سرگرمی بهنام اینرنت معنا ندارد.
با گذشت زمان اهمیت صنعت چاپ بر همه روشن شد، نامگذاری روز 11 شهریورماه بهعنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال 1382 و با تلاش اسدالله جامی (مدیر كل وقت دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) انجام شد. در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شورای فرهنگعمومی درخواست دادند و بسیاری برای بایستگی ثبت این روز در سالنمای رسمی کشور گفتوگو کردند. با گذشت زمان اهمیت صنعت چاپ بر همه روشن شد. تا سرانجام این شورا به این جمعبندی رسید كه روز ملی صنعت چاپ، رسمی شناخته شود و اینگونه 11 شهریورماه بهعنوان روز ملی صنعت چاپ در سالنمای کشور نامگذاری شد.
زرتشتیان و چاپ
پیش از اینكه چاپ در میان زرتشتیان ایران آغاز شود، پارسیان هند در چاپ به پیشرفتهای خوبی دست پیدا كرده بودند و كتابهای اوستا را به خط اوستایی و فارسی به چاپ میرساندند. بهترین این كتابها «خرده اوستا» و «شاهنامههای چاپ بمبئی» به صورت چاپ سنگی بود كه با كیفیت بسیار خوب در بمبئی به چاپ میرسید، در ایران پیش فروش، و پس از آوردن به ایران به خریداران داده میشد. تا اینکه زندهیاد كیخسرو خسرویانی (راستی) پی برد كه حروف اوستایی در ایران قابل چاپ نیست و به دنبال راهاندازی چاپخانه ویژه زرتشتیان افتاد.
تا سال 1328 خورشیدی زرتشتیان از داشتن سالنمای زرتشتی بیبهره بودند و هیچگونه سالنمایی كه نام روزهای زرتشتی را داشته باشد در دسترس نبود. او در این سال سالنمای کوچک جیبی و دیواری با شکل ویژه سالنمای راستی را چاپ كرد. خسرویانی توانست نخستین کتاب اوستا و جزوههای دینی زرتشتیان را که خود ناشر آن بود چاپ کند. یکی از کارهای خلاق این فرد نخستین سالنامه زرتشتیان بود که با نام راستی، در ایران چاپ و پخش شد. این چاپخانه از سال 1352 تا 1362 خورشیدی با چاپ کتاب، سربرگ و جزوه، یکی از سه چاپخانه بزرگ ایران پس از چاپخانه «اقبال» و «روزنامه کیهان» بود. این کار پس از درگذشت وی با پشتکار و سختکوشی دخترش پریرخ خسرویانی ادامه دارد. راستی، در سال 1373 خورشیدی از سوی سازمان تامین اجتماعی به دریافت لوح خوش حسابترین کارفرما در تهران برگزیده شد. همچنین از پیشگامان پایهگذاری بنیاد اتحادیه چاپخانهداران تهران بهشمار میرفت. او همیشه می گفت: چند چیز را در زندگانی بسیار دوست دارم؛ گل را برای یک روز، ایران و ایرانی، جامعه زرتشتی، صنعت چاپ را برای برای همیشه.
اختراع حروف چاپی، از مهمترین رخدادهای تاریخ بشریت، یکی از باارزشترین رخدادهای تاریخ بشریت، اختراع حروف چاپی مستقل و دستگاه چاپ بوده است. نخستینبار، یوهانس گوتنبرگ آلمانی در سال ۱۴۵۶ میلادی چاپ را اختراع کرد اما به درستی اختراع فن چاپ به سدهها پیش از گوتنبرگ میرود، شاید وقتی به کتیبهی حقوق بشر کوروش هخامنشی نگاه میکنیم نشانههایی از این صنعت را میتوان دید.
پیدایش صنعت چاپ در جهان
بسیاری پیدایش نخست این صنعت حیاتبخش را مربوط به چین میدانند اما از کجا معلوم که چاپ قرنها پیش از چینیها ابداع نشده باشد چرا که جنگهای پیدرپی اجازه کاوش را از انسانها گرفته است و شاید اگر نابودی فرهنگی در جنگها نبود امروز مطالبی میتوان یافت که چاپ را به ایران نسبت داد. با نگاهی به تمدن تختجمشید و آثار برجای مانده از شهرسوخته، این فرضیه چندان دور از ذهن نیست.
اگر گوتنبرگ را پدر چاپ دنیا معرفی کنیم در توضیح فعالیتهای وی میخوانیم که او روزانه بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ برگ چاپ میکرد. نخستین کتابی که او پدید آورد کتاب مقدس ۴۲ سطری بود. کتابهایی که در آن زمان بهچاپ میرسید به «اینکونابولا» نامور است. ابداع گوتنبرگ در مدتی نزدیک به ۴۰ سال در بیشتر کشورهای اروپایی و در شهرهایی مانند ونیز، فلورانس، پاریس و لیون گسترش پیدا کرد و چاپخانههایی با این روش بهوجود آمد.
پیدایش صنعت چاپ در ایران
نخستین چاپخانه در ایران در شهر تبریز بنیاد شد. عباس میرزا نایبالسلطنه، میرزا زینالعابدین تبریزی را مامور فراگیری فن چاپ و راه انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد. میرزا زینالعابدین تبریزی در سال ۱۲۳۳ هجری قمری ابزارآلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و با پشتیبانی عباس میرزا نایبالسلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود چاپخانهی کوچکی برقرار کرد.
شاید شوند جایگزینی چاپ سنگی بهجای چاپ سربی این باشد که کسانی، چاپ سربی و حروف آن را با بدبینی نگاه میکردند و نشانهی کفر میدانستند یا چون حروف ما پارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمیتوانستیم گوناگونی در خط داشته باشیم در صورتی که در چاپ سنگی از خوشنویسها کمک گرفته میشد.
علی قاضیزاده در «کتاب تبریز شهر اولینها» مینویسد: «سختگیریهای کهنهپرستان باعث شده بود که به سبب گرانی طولانی و سخت بودن چاپ سنگی، چاپ کتب و مطبوعات بسیار گران تمام شده و در نتیجه سالها انتشار کتاب و نشریه با دشواریهای فراوان همراه باشد.»
نزدیک به 90 سال پس از بنیاد نخستین چاپخانه در تبریز، نوهی حاج زینالعابدین (کسی که نخستین چاپخانه سنگی و سربی را در ایران راهاندازی کرد) بهنام زینالعابدین مطبعهچی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا نامور و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود برگزید، ماشین چاپی را از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندر استانبول در ترکیهی کنونی کرد و از این بندر با چهل گاومیش به تبریز انتقال داد. حاجی حاج آقا علمیه همراه با دستگاههای چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصان صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاهها به تبریز آورد.
دختر حاجی حاجآقا علمیه دربارهی ورود ماشین چاپ به تبریز در کتاب «اولینها» نوشته حسین امید میگوید: «زمان حمل گاومیشهای حامل دستگاهای چاپ از کوچههای تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانههای همسایهها را فرو ریخته و خراب کردند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند و اینگونه بود که چاپ، وسلیه ارتقا فرهنگ و ماشین تولید علم به ایران رسید.»
دو مهر است با من که چو آفتاب
بتابد شب تیره چو بیند آفتاب
در فرهنگهای فارسی مهر را ایزدی نشان بر مهر و دوستی و خرد در کارهای مینوی و معنوی دانستهاند که در ماه مهر (ماه هفتم از سال خورشیدی) و روز مهر (روز شانزدهم هر ماه) بدو پیوند یافته است و شمارآفریدگان از نیکی و بدی به دست اوست..مهر که در اوستا « میثرَ» خوانده میشود، از ایزدان بزرگ پیش از زرتشت است که ایزد فروغ و روشنایی خوانده میشود. ایزد مهر نگهبان مهر، محبت، دوستی و عشق، تدبیر برای یافتن دارایی و خواستهها است. مهر به دیگر چم (:معنی) گردونه آفتاب یا خورشید است.
مهر ایزد موکل بر فعالیتهای است که دو طرف دعوا دارند. هر کجا دو طرف دعوا باشد ایزد مهر به دادگستری، دوستی، قول و قرار، پیمان حاضر است.
مهر یکی از برجستهترین ایزدان در دین زرتشتی است. یکی از سه ایزدانی است که نامش در دوازده ماه سال آمده است. یکی از طولانیترین یشتها به مهریشت ویژه شده است.
فردوسی میسراید:
«دو مهر است با من که چو آفتاب / بتابد شب تیره چو بیند آفتاب».
ایزد مهر نماد عشق و زندگی است و به زندگی خانوادگی گرمی میدهد. مهر نام آتشکدهای نیز بوده است.
فردوسی پیرامون آن میسراید:
«چو آذرگشسب و چو خوراد و مهر / فروزان به کردار گردان سپهر»
نماد این روز در دین زرتشتی گل «همیشه بشکفته» است.
