گرمابه فین؛ زخم تاریخ بر پیکر یک سازه

کیست که نام «گرمابه فین» کاشان را بشنود و به یاد امیرکبیر، صدراعظم نامدار ایران، نیفتد؟ 20 دی‌ماه 1230 خورشیدی (1278 مهی) بود که او را در این گرمابه از پا درآوردند. پس از این رویداد هولناک بود که باغ فین و گرمابه‌ی تاریخی آن از چشم‌ها افتاد و چنان در نگاه مردم شوم و بدشگون دانسته شد که در اندک زمانی روبه ویرانی نهاد. در رویدادهای مشروطیت نیز که 14 سال شهر کاشان در چنگ شورشیان مستبد بود، دارایی‌های باغ به یغما رفت. سکوی مرمری هم که امیرکبیر را بر روی آن کشته بودند، در آن غارتگری‌ها دزدیده شد و به همراه شمار بسیاری از سنگ‌های گران‌بها و هر آنچه به دست شورشیان افتاد، برای همیشه از دست رفت. تا آنکه در سال 1313 خورشیدی، به دستور علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ پهلوی، باغ و گرمابه فین را ثبت ملی کردند و اداره کل باستان شناسی کشور به بازسازی و مرمت آن مجموعه‌ی تاریخی پرداخت. در سال 1344 نیز گرمابه را بار دیگر به شکل نخستین خود باززنده‌سازی کردند.

جدای از باغ و گرمابه‌ی فین، خودِ روستای فین دیرینگی بسیاری دارد. کهن‌ترین سند نوشتاری‌ای که در آن از فین یاد شده، به متنی بازمانده از سده‌ی چهارم مهی می‌رسد. فین، دو بخش بود که به نام‌های فین بزرگ و کوچک نامیده می‌شد. باغ فین در بخش کوچک جای دارد و از 17 محله شکل می‌گیرد. گستردگی این باغ 23 هزار متر مربع است. برج و باروها، باغ را دربرمی‌گیرند. اکنون باغ فین در 9 کیلومتری شهر کاشان و در پایان خیابانی که امیرکبیر نامگذاری شده است، جای دارد.

اینکه باغ فین در چه زمانی ساخته شده است؟ بیشترین گمان آن است که دیرینگی آن به روزگار آل بویه، در سده‌ی چهارم مهی، می‌رسد. اما زمین‌لرزه‌ی هولناکی که سده‌ها پس از آن، در سال 982 مهی و در زمان شاه تهماسب صفوی، کاشان را لرزاند، باغ و سازه‌های آن را ویران کرد. هنوز هم بازمانده‌ای از آن باغ را، که به نام باغ کهنه شناخته می‌شود، می‌توان دید. تا آنکه در زمان شاه‌عباس بزرگ، باغ نو را ساختند. گمان بُرده‌اند که طراح باغ شیخ بهایی، دانشمند و ریاضی‌دان برجسته‌ی زمان شاه‌عباس، بوده است. در روزگار پس از آن، به‌ویژه در زمان پادشاهی شاه صفی و شاه عباس دوم، باغ فین گسترش بسیار یافت. این را نیز بگوییم که در کاوش‌های باستان‌شناسی دهه‌ی چهل خورشیدی، هنگامی که آب‌روهای زیر تالار گرمابه را پاک می‌کردند، چندین سکه‌ی صفوی به‌دست آمد. از این‌رو گمانی در این نیست که باغ نو فین، از ساخته‌های روزگار صفویه است.

به هرروی، دو گرمابه، یکی بزرگ و دیگری کوچک‌تر، در بخش جنوبی باغ فین ساخته شده است. گرمابه‌ی بزرگ را در روزگار حکمرانی صفویان بنا کرده‌اند و گرمابه‌ی کوچک ساخته شده در روزگار قاجاریه است. درباره‌ی گرمابه کوچک همین اندازه یادآوری کنیم که سازه‌ای بسیار ساده، و به سخن برخی، «روستایی‌وار» دارد. این گرمابه را به دستور فتح‌علی شاه قاجار بنا کرده بودند. آنچه پس از این یاد می‌کنیم درباره‌ی گرمابه‌ی بزرگ است که شکوه و درخشش آن چه‌بسا کم‌مانند باشد.

برای آنکه بهتر به ارزش تاریخی گرمابه فین پی ببریم، باید بدانیم که این سازه تنها گرمابه‌ای است که از کاخ‌های صفوی به‌جا مانده است. بی‌گمان دیگر کاخ‌های آن روزگار، مانند کاخ چهلستون و هشت بهشت اصفهان، گرمابه داشته‌اند، اما اکنون اثری از آن‌ها نیست و تنها گرمابه فین از دستبرد زمان در امان مانده است و می‌توان ساز و کار آن را شناخت.این را هم باید دانست که گرمابه بزرگ فین برای استفاده و تَن‌شویی شاهزادگان و فرماندهان کاشان بوده است، نه برای همگان. خدمتکاران و پیرامونیان فرمانروا، از گرمابه‌ی کوچک استفاده می‌کردند. درِ ورودی گرمابه رو به فضای باغ، در جنوب خاوری آن، گشوده می‌شود. با گذر از ورودی، یا درگاه، باید چهار پله را پایین رفت تا به سربینه، یا رختکن، رسید. در آنجا سکویی دیده می‌شود که نیم متر بلندی دارد. در میانه‌ی سکو، فضایی میان تهی ساخته‌اند که گویا جایی برای بخاری‌ای دیواری بوده است. سربینه‌ی دوم که 14 متر درازا و 7 متر پهنا دارد، حوضی را در میان گرفته است. این حوض مستطیل شکل است و همکف زمین ساخته شده است. دو حوض کوچک نیز در کناره‌های آن دیده می‌شود. در این دو حوض، آب سرد و ولرم ریخته می‌شد.
سکوی سربینه را شاه نشین می‌نامیدند؛ از آن‌رو که بزرگان و امرا بر روی آن می‌نشستند. روی سکوی شاه‌نشین، تخته سنگ مرمرینی با درازایی بیش از 2 متر جای دارد. در همین‌جا بود که امیرکبیر را رگ زدند و کشتند. کف گرمابه نیز نزدیک به یک متر از سطح باغ پایین‌تر است. این شیوه از ساخت، آبرسانی به خزینه‌ی گرمابه را آسان‌تر می‌ساخت.

سقف گرمابه، در اوج زیبایی است و شکلی گنبدی دارد. این سقف بر روی چهار ستون مرمری و هشت گوش، استوار شده است. فراموش نکنیم که یک ویژگی گرمابه فین را بازگو کنیم، آن ویژگی به هفت کاشی کهن و زیبای خزینه‌ی گرمابه بازمی‌گردد که 500 سال دیرینگی دارند.
هنگام ساخت دیوارهای گرمابه به این نکته دقت کرده‌اند که دیوارها را با بازدارنده‌ای (:عایقی) رطوبتی از ساروج، بپوشانند تا از پوسیدگی آن‌ها جلوگیری کنند. در کف گرمابه نیز تنبوشه‌هایی، یا کانال‌هایی، کار گذاشته‌اند. به این روش آب خزینه و حوضچه‌ها را پُر می‌ساختند. از دیگر ویژگی‌های گرمابه فین، فراوانی راهروها و دالان‌های آن است. یکی از این راهروها که یک سوی آن به سربینه‌ی اصلی راه دارد، پس از شست‌و‌شو و هنگام بیرون آمدن از گرمابه، پیموده می‌شد. در میانه‌ی این راهرو، حوض کوچکی هست که پاها را در آن می‌شستند تا پس از آن آماده‌ی رفتن به رختکن و خشک‌کردن بدن بشوند.
باغ فین و گرمابه‌ی تاریخی آن در 15 آذرماه 1314 خورشیدی با شماره‌ی 238 در شمار آثار ملی ایران جای گرفت. در سال 2011 میلادی نیز این باغ زیبا و کم‌مانند و مجموعه‌ی دربردارنده‌ی آن، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

جایگاه کشته‌شدن امیرکبیر

باغ فین و گرمابه‌ی آن که یادآور یکی از رویدادهای دردناک تاریخ ایران است (کشته شدن امیرکبیر) همواره بازدیدکنندگان فراوان داشته است. هر چند اکنون به سبب گسترش بیماری کرونا درهای باغ و مجموعه‌ی آن به روی گردشگران بسته است. یادکرد این خبر نیز درخور توجه است که در سوم فروردین‌ماه 1397، به ناگهان مسوولان باغ تصمیم گرفتن که بازدیدکنندگان گرمابه را از هم جدا کنند و زنان را در یک سو و مردان را در سوی دیگر بگذارند! (گزارش خبرگزاری ایسنا). این کار نسنجیده و چه‌بسا خنده‌آور، با واکنش بسیاری در فضای مجازی روبه‌رو شد. تا بدان اندازه که مسوولان باغ را وادار به این توضیح کرد که تنها در یک روز، و به سبب فراوانی بازدیدکنندگان چنین کاری انجام شده است و «این کار تکرار نمی‌شود»!

* با بهره‌جویی از: جستار «حمام تاریخی باغ فین در کاشان» نوشته‌ی حسن نراقی، مجله‌ی هنر و مردم (شماره 101، سال 1349)؛ و نیز «ویکی پدیا».