دیرزمانی نیست که کشف گورستانی 4500 ساله در یکی از روستاهای شهرستان دنا، در استان کهگیلویه و بویراحمد، اسناد بسیار باارزشی را در اختیار باستان‌شناسان قرار داده است؛ تا بدان‌اندازه که گورستان یادشده را غنی‌ترین و بزرگترین گورستان‌های تاریخی ایران دانسته‌اند. به‌ویژه آنکه تنها گورستان به دست آمده از تمدن ایلام نیز هست.
روستایی که چنین گورستانی را در لایه‌های زیرین خاک خود پنهان کرده بود، سادات محمودی (روستای لهسواره) نام دارد. این دهستان از توابع بخش پاتاوه شهرستان دنا، در استان کهگیلویه و بویراحمد است. بخش زیادی از روستاهای این دهستان میان دو رودخانه‌ی خروشان بشار و خرسان جای گرفته‌اند. بی‌درنگ باید این را افزود که این دهستان و گورستان چند هزارساله‌ی آن، در پهنه‌ای است که قرار است سد خرسان 3 آبگیری شود؛ این سرآغاز ماجرایی است که چه‌بسا به نابودی گورستان و نشانه‌هایی که از تمدن باستانی آن به دست می‌آید، بینجامد.
سد خرسان 3، سدی مخزنی و بتنی با بلندای 195 متر است که در فاصله‌ی 50 کیلومتری جنوب شهرستان لردگان جای دارد. مجری طرح ملی سد خرسان 3، وزارت نیرو است.
درخواست برای جلوگیری از آبگیری سد
سه‌شنبه هفتم بهمن‌ماه، سخنانی از زبان یکی از مسوولان شهرستان دنا آگاهی‌رسانی شد که نشان از نگرانی مردمی دارد که بیم از دست رفتن میراث تاریخی‌شان را دارند. فرماندار این شهرستان از وزارت میراث فرهنگی خواسته بود «تا کاوش کامل گورستان ۴۵۰۰ ساله دهستان سادات محمودی، اجازه آبگیری به سد خرسان 3 را ندهند» (خبرگزاری ایسنا). او برای درخواست خود این‌گونه دلیل آورده بود که: گورستان دهستان ده پایین سادات‌محمودی نشان‌دهنده‌ی تمدن و هویت مردم این سرزمین است و تا کاوش‌های باستان‌شناسی این گورستان چند هزارساله به پایان نرسیده است، نباید اجازه‌ی آبگیری سد خرسان 3 را داد. سپس افزوده بود: «از مسوولان و متولیان امر انتظار می‌رود تا اتمام کامل کاوش گورستان سادات محمودی نگذارند فرهنگ 4500 ساله‌ی دنا در زیر آب سد مدفون شود. در اجرای پروژه های عمرانی، اقتصادی باید طوری برنامه‌ریزی شود که خدشه‌ای به این فرهنگ وارد نشود. سد جدید خرسان 3 که در حال اجراست، باید توسط میراث فرهنگی با برنامه ریزی دقیق انجام گیرد» (خبرگزاری ایسنا).
درخور توجه است که در 23 مهرماه 1399 خورشیدی، ، زمانی که نگرانی‌ها درباره‌ی آبگیری سد خرسان 3 بالا گرفته بود، کارشناس باستان‌شناسی معاونت میراث فرهنگی استان کهگیلویه و بویراحمد اطمینان داده بود که: «این گورستان در محدوده‌ی آبگیری سد خرسان 3 واقع شده و تا زمانی که کار کاوش کامل آن به پایان نرسیده باشد، پژوهشکده‌ی باستان شناسی کشور و وزارت میراث‌فرهنگی از دادن هرگونه مجوز برای آبگیری سد خودداری خواهد کرد». سپس افزوده بود: «سد خرسان 3 هم‌اینک در حال ساخت بوده و حداقل تا 5 سال آینده آبگیری نخواهد شد» (ایرنا، 23 مهر)، اما تنها چهارماه پس از این سخنان است که فرماندار شهرستان دنا دست کمک به سوی میراث‌فرهنگی دراز کرده است و بیم آن دارد که با آبگیری سد خرسان، بخشی از تمدن و پیشینه‌ی تاریخی مردم آن گستره از میان برود.
این را هم باید افزود که کارشناس باستان‌شناسی معاونت میراث‌فرهنگی استان کهگیلویه و بویراحمد که از اجازه ندادن به آبگیری سد سخن گفته بود، در پاسخ به سخنانی که در فضای مجازی پراکنده می‌شد، گفته بود: «انتقال آب از این مخزن صحت ندارد و بیشتر برای بحث کشاورزی و تولید برق استفاده خواهد شد» (گزارش ایرنا). سخنانی که چنین پاسخی گرفته بود، این گونه بود: «این گورستان تاریخی در مخزن سد خرسان واقع شده و پژوهشکده‌ی میراث‌فرهنگی از پاسخ‌گویی به افکار عمومی خودداری می‌کند و انتقال آب سرشاخه‌های کارون از سد خرسان برای مصارف صنعت در اصفهان، یزد و کرمان انجام می‌شود».
اهمیت گورستان تاریخی برجای مانذه از تمدن ایلام
برای اینکه بدانیم اهمیت باستان‌شناسی و تاریخی گورستان روستای ده پایین در چیست و برای شناخت یکی از تمدن‌های بومی ایران (تمدن ایلام) چه ارزشی دارد، بسنده است اشاره کنیم که نشانه‌های به‌دست آمده در این گورستان، از یک‌سو با حوزه‌ی تمدنی هلیل‌رود در جیرفت و شهرسوخته در سیستان و بلوچستان پیوند دارد و از سوی دیگر گواه پیوندهای تجاری و بازرگانی با میان‌رودان (:بین‌النهرین) باستانی است. از همین روست که از این داد و ستدهای بازرگانی، با عنوان «ارتباط فرامنطقه‌ای زاگرس‌نشینان جنوبی» یاد می‌کنند. در کاوش‌های باستان‌شناسی این گستره، برای نخستین‌بار گورستانی وابسته به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد را در منطقه‌ی کوهستانی زاگرس جنوبی پیش پای باستان‌شناسان گذاشت که در سه فصل کاوش آن، بیش از سیصد شی برجسته و بسیار مهم متعلق به چند تمدن مهم ایران کشف شد (گزارش روزنامه‌ی ایران، 12 آبان 1399). اشیا کشف شده‌ی گورستان «نشان می‌دهد گله‌داران کهگیلویه و بویراحمد با شهرسوخته، تمدن هلیل‌رود جیرفت، شهداد، دوره مفرغ لرستان و تمدن هفت‌هزارساله‌ی حصار دامغان در ارتباط بوده‌اند. باستان‌شناسان با توجه به وسعت یک کیلومتری گورستان، احتمال می‌دهند بزرگترین گورستان ایلامی کشور را در منطقه سادات محمودی کهگیلویه و بویراحمد کشف کرده‌اند» (ایسنا، 7 بهمن). افزون‌بر اینکه این محوطه‌ی باستانی تنها گورستان دوران ایلامیان در استان است و باید نشانه‌ای از هویت مردم این سرزمین دانسته شود. مردمی که چنین تمدنی را شکل داده بودند از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد (2500 پ.م) تا 550 پیش از میلاد در این منطقه می‌زیستند و کوچ روانی بودند که استقرارشان از دوره‌ی عیلامی در این منطقه آغاز می‌شود و تا آستانه‌ی پدیداری هخامنشیان ادامه می‌یابد.
یکی از باستان‌شناسان درباره‌ی اهمیت این سایت باستانی گفته بود: «در این گورستان از 2500 تا 550 پیش از میلاد توالی تاریخی وجود دارد و تاریخ سکونت انسانی در این منطقه از عیلام قدیم، میانی تا جدید ادامه می یابد» (روزنامه‌ی ایران، 12 آبان). سپس درباره‌ی ارزش آثار کشف‌شده در این محوطه افزوده بود: «باستان‌شناسان در این کاوش‌ها به سنگ‌های نیمه قیمتی عقیق و لاجورد، ظروف مرمرین و همچنین لیوان کوچک مفرغی با نقش گاوهای کوهاندار شاخص منطقه جنوب شرق ایران و نیز سینی مفرغی با نقش‌برجسته شیر رسیده‌اند».
شگفت است که کاوش‌های باستان‌شناسی هرچه بیشتر انجام می‌شود و لایه لایه خاک را کنار می‌زنند، گستردگی گورستان هم بزرگ‌تر می‌شود. اما این تنها آغاز ماجراست و یافته‌های بیشتر در کاوش‌هایی به دست خواهد آمد که باید انجام گیرد؛ البته اگر برای آبگیری سد خرسان 3 شتاب نورزند و نشانه‌های تمدن به دست آمده را نابود نکنند.
سیامک سرلک، معاون پژوهشکده باستان شناسی کشور چند ماه پیش گفته بود: «برای خوانش آنچه در گورستان ایلامی سادات محمودی قرار دارد، نیاز به 40 تا 50 فصل کاوش است». اما با توجه به کمبود اعتبار، در هر سال یک فصل کاوش انجام می گیرد. اگر اعتبار بیشتری به کاوش‌های خرسان داده نشود، خوانش نخستین سایت ایلامی زاگرس جنوبی 5 سال زمان می‌برد. سرلک همچنین گفته بود: «تا زمان بیرون کشیدن تمام اطلاعات گورستان اجازه‌ی هیچ فعالیتی در آن داده نمی‌شود» (روزنامه ایران، 12 آبان).
اکنون چشم‌های آن‌هایی که به میراث کهن و تاریخی ایران اهمیت می‌دهند، به سوی کسانی دوخته شده است که چه‌بسا در کاری نسنجیده سدی را آبگیری کنند که آثار تمدنی درخشان و شگفت‌آور را از میان خواهد بُرد. پرسش ناگزیر چنین است که: آیا نمی‌توان تا پایان کاوش‌های باستان‌شناسی، آبگیری سد خرسان 3 را متوقف کرد؟
