امروز فرخ و پیروز روز شهریور امشاسپند، چهارم اردیبهشت‌ماه سال 3759 زرتشتی، آدینه سوم اردیبهشت‌ماه 1400 خورشیدی، 23 آوریل 2021 میلادی
سوم اردیبهشت‌ماه، زادروز شیخ بهایی به یاد این دانشمند بزرگ ایرانی روز معمار نامگذاری شده است.
معماران امروز کشور به زبردستی شیخ بهایی در هنر معماری باور دارند و برای آنکه بتوانند سمت و سوی هنر معماری امروز را با دانش شیخ در معماری پیوند دهند، سوم اردیبهشت‌ماه و روز بزرگداشت شیخ بهایی را روز معمار نامیده‌اند.
شیخ بهایی دانشمند پُرآوازه‌ی دربار شاه‌عباس یکم صفوی، نه‌تنها در بسیاری از علوم شناخته شده‌ی آن زمان چیره‌دست و یگانه بود بلکه در طراحی سازه نیز دستی توانا و ذهنی آفرینش‌گر داشت. ساخت و طراحی برخی از باارزش‌ترین بناهای روزگار صفویان را از او می‌دانند؛ مانند معماری مسجد عتیق اصفهان، طراحی شهر نجف‌آباد، بخش‌بندی آب زاینده‌رود و شماری دیگر. فن‌آوری‌های او تازگی داشت و تقلید از پیشینیان نبود. از همین‌رو، سازمان فرهنگی یونسکو، سال 2009 میلادی را به پاس کارهای گران‌بهای علمی شیخ بهایی، به‌ویژه در دانش ستاره‌شناسی، به نام او نامگذاری کرد و نام شیخ بهایی در سیاهه‌ی نام‌آوران ایران ثبت شد. طرح گرمابه‌ای را که شیخ بهایی ریخت و اکنون نیز پیکره‌ی آن به‌جا مانده است، در شمار فن‌آوری‌های نوجویانه و بی‌مانند اوست.
سال ١٣٨٣ انجمن مفاخر معماری ایران، آیینی را در روز ۳ اردیبهشت‌ماه برابر با زادروز شیخ‌بهایی برپا کرد و پیشنهاد کرد تا این روز به نام روز معماری شناخته شود. این آیین در سال ۱۳۸۴ تکرار شد. سال ۱۳۸۵ همزمان با درگذشت مهندس هادی میرمیران، معمار و استاد دانشگاه، از پیشنهاددهندگان نامگذاری روزی به نام روز معمار در روز ۲۹ فروردین‌ماه، برآن شد تا در روز سوم اردیبهشت‌ماه آیینی برای اعطای جایزه میرمیران برگزار شود. نخستین دوره اعطای این جایزه از سال ۱۳۸۶ برگزار شد. سال ۲۰۰۹ از سوی یونسکو به نام سال بزرگداشت شیخ‌بهایی نامگذاری شد و از این سال (۱۳۸۸) روز سوم اردیبهشت به‌گونه‌ی رسمی به‌عنوان روز معماری در ایران پذیرفته شده و در سالنمای رسمی ایران نیز از سوی دولت ثبت شد.
در دوران صفویه، شمار بسیاری از بناها را با فناوری فراتر از روزگار خود طراحی کرده و به اجرا درآورد. آثاری همچون مسجد امام‌اصفهان، نقشه شهر نجف آباد، مهندسی تقسیم آب زاینده رود، طرح‌ریزی کاریز نجف‌آباد، حمام شیخ‌بهایی، معماری حرم امام‌رضا (ع) مجموعه کاخ‌های دولتی اصفهان “دولت خانه” و چینی‌خانه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که امروزه از او به‌یادگار مانده است.
حمام شیخ بهایی:
گلخن گرمابه‌ای است که هنوز در اصفهان برجای مانده و به‌حمام شیخ‌بهایی یا حمام شیخ پرآوازه است. گلخن گرمابه را چنان ساخته بود که با شمعی گرم می‌شده و در زیر پاتیل گلخن فضایی خالی جاسازی کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود که شمع تا مدت‌های زیاد همچنان می‌سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می‌شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می‌افتد.
فاضلاب مسجد جامع اصفهان توسط لوله‌های جمع‌آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است و با برآورد دقیق که شیخ‌بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان می‌شد که قابل سوختن است. شیخ بهایی با محاسباتی که انجام داده بود، حجم لجن را برای تولید بیوگاز مشخص کرده بود.
مهندسان غربی آن محوطه را شکافتند، شمع فوراً خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند آن را دوباره بسازند.
خشَترا در اوستا نام سومین فروزه اهورامزدا از گروه امشاسپندان است. خشَتَره وییریه یا شهریور به چم «شهریاری و نیرومندی اهورایی»، نام سومین امشاسپند است. این امشاسپند نشان از پیروزی دارد، زیرا وظیفه‌ی اصلی او پاسداری از فلزات است. در اوستا نماد توانمندی و فر و شکوه پادشاهی اهورامزدا است. نگهبانی توپال‌ها (فلزات) بر روی زمین به او سپرده شده است.
این تنت را ز نیكویی زیور
شهره روزی است روز شهریور
در گاهشمار زرتشتی روز چهارم هر ماه شهریور نامیده می‌شود و برابر آیین، هرگاه نام روز و نام ماه برابر می‌شد آن روز را جشن برپا می‌کردند و به شادمانی و ستایش آفریده های نیک اهورا مزدا می‌پرداختند. برابری روز شهریور با نام شهریورماه در گاهشمار زرتشتی را شهریورگان می‌نامیدند. جشن شهریورگان، شهریور روز از شهریور ماه که روز سی ام امردادماه و به نام امشاسپند توانای “خْـشَـتْـرَه وَئیریَـه” به معنی کشور آسمانی یا شهریاری آرمانی و شایسته است.
به واژه‌ی خشترا در زبان پارسی امروزی شهریور می‌گوییم و در زبان سنسکریت به خشترا کشتراkshatra گفته می‌شود چراکه در کیش هندوایرانی در روزگار باستان پیوند ویژه و پیچیده‌ای وجود داشته است. در آیین هند معنی نیرومندی را می‌دهد اما در آیین و دین ایرانی این مفهوم بسیار گسترده‌تر است. در پرتو کردارنیک و نیروی اهورایی است که شهریاری اهورایی بوجود می‌آید که در آن اشا به پیروزی کامل می‌رسد و انسان‌ها را از بدبختی و فرومایگی رهایی می‌بخشد. آرمان اشوزرتشت بر این است که همه مردم جهان در راه برقراری فرمانروایی راستی و درستی به تلاش و کوشش بپردازند. این تنها با برقراری حکومت راستینی است که انسان توانایی می‌یابد همه‌ی نمادهای تباهی در خود را که از دروغ سرچشمه می‌گیرد از میان بردارد و درستی را به‌جای نادرستی بنشاند.
«خشترا وئیریا» نیروی چیرگی و فرمانروایی بر خود است. «خشترا وئیریا» نیروی فرمانروایی به سهش‌های(:احساسات) ویرانگر در جهان درونی انسان است. این واژه خشترا در گاتها ۶۲ بار آمده است.
ابوریحان بیرونی، در آثارالباقیه در باره‌ی این جشن کهنسال ایرانی می‌گوید: “شهریور ماه که روز چهارم آن شهریور روز است و به مناسبت برابری دو نام روز و ماه جشن می‌گیرند، آن جشن را شهریورگان گویند . چم (معنی) شهریور دوستی و آرزوست.
شهریور (امشاسپند)، خَشَتَرَه وَیریَه نام یکی از امشاسپندان زرتشتی است. در اوستا «خشَثرَ وَیریَه» و در پهلوی «شَهرِوَر» و در فارسی «شَهریوَر» یا «شَهریَر» است. بخش نخست این واژه به چم (:معنای) شهریاری و شهر است (مراد از شهر، همانا کشور است، چنان‌که سرزمین ایران را، ایران شهر می‌نامیدند) بخش دوم این واژه، یعنی «ویریه»، فروزه (:صفت) و به چم مورد پسند است. بر این اساس، خشتره‌ویریه، به معنای آرمان‌شهر یا شهریاری آرمانی یا توانایی مینُوی آرمانی است. در اساطیر زرتشتی و ایرانی این امشاسپند نماد شهریاری و فّر و فرمانروایی اهورا مزدا و نگاهبان فلزها و پاسدار فَر و پیروزی شهریاران دادگر و یاور بینوایان و دستگیر مستمندان است.
در جهان مادی پاسبان فلزات است. شهریاری اهورایی از قانون اشا ( هنجار هستی ) بر می خیزد و همه جهان را در بر می گیرد. در این روز نیکوست به خواستگاری رفتن و زن خواستن.
در بندهش که از نامه های کهن ایرانی است از دیوی بنام سئورو یاد شده که دیو آشوب و تباهی است و از دشمنان و هماوردان خشَتریور می باشد، از سوی دیگر ایزدانی مانند ایزد خور، ایزد مهر و ایزد آسمان از یاران و همکاران او هستند.
مسعود سعد سلمان می‌سراید:
«ای تنت را ز نیکویی زیور / شهره روزی ست روز شهریور».
چکامه از «مسعود سعد سلمان»
شهریور است و گیتی از عدل شهریار
شاد است، خیز و مایه شادی به من بیآر
باده شناس، مایه شادی و خرمی
بی باده هیچ جان نشد از مایه شاد خوار
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
این تنت را ز نیكویی زیور
شهره روزی است روز شهریور
تا به اقبال شهریار جهان
بگذرانیم جان به لهو و بطر
