امروز پیروز و فرخ روز مانترهسپند ایزد، 29 اردیبهشتماه سال 3759 زرتشتی، سهشنبه 28 اردیبهشتماه 1400 خورشیدی، 18 می 2021 میلادی
چنین روزی، 28 اردیبهشتماه در سالنمای رسمی کشور، زادروز عمر خیام نیشابوری، ریاضیدان و شاعر نامی ایران روز ملی حکیم خیام نیشابوری نام گرفته است. از دیرزمان در ایران، روز بزرگداشت این ادیب اندیشمند گرامی داشته میشود.
حکیم غیاثالدین ابوالفتح عُمَربن ابراهیم خیامنیشابوری، نامور به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری از ریاضیدانان، ستارهشناسان و شاعران بنام ایران در دوره سلجوقی است.
گرچه پایگاه علمی خیام از جایگاه ادبیاش برتر است و حجةالحق لقب داشته است؛ ولی آوازه وی بیشتر بهشوند نگارش رباعیات اوست که آوازهی جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به بیشتر زبانهای زنده برگرداندهاند.
اما از برجستهترین کارهای وی میتوان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظامالملک، که در دوره سلطنت ملکشاه سلجوقی بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را بهعنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کردهاست.
سالنمای خورشیدی که ایرانیان آن را بکار میبرند، ششم مارس 1079 میلادی به کوشش حکیم عمر خیام تکمیل شد که به «تقویم جلالی» نامور شده است، زیرا که در زمان حکومت جلالالدین ملکشاه تنظیم شده بود. این تقویم دقیقتر از تقویم میلادی است، زیرا که نبود دقت آن هر 3770 سال یک روز است و تقویم میلادی هر 3330 سال.
عُمر خیام که به نوشتهی تاریخنگاران جهان، چهارم دسامبر سال 1131 درگذشت نه تنها یک ریاضیدان و فضاشناس بزرگ بود بلکه در فلسفه، پزشکی و شعر نیز آوازهی جهانی دارد و رباعیات او در سال 1839 توسط «ادوارد فیتزجرالد» به انگلیسی برگردان شده و انگلیسی زبانان از همین شیوه با درونمایهی رباعیات خیام آشنا شدهاند. این رباعیات با حاشیهنویسی فیتز جرالد هنوز هر سال به زبان انگلیسی دوباره چاپ میشود. آثار دیگر خیام از جمله «نوروزنامه» و «رساله در وجود» شناخته شده و پرآوازه هستند.
وی در درازای زندگانی خود چند سفر پژوهشی به اصفهان، سمرقند، بخارا و ری رفته بود. خیام بهوارون همدورهاش خواجه نظامالملک، به کار دیوانی (دولتی) دلبستگی زیاد نداشت، باوجود این، دعوت شاه وقت را برای ساختن رصدخانهی ری پذیرفته بود.
پارهای از تاریخنگاران خیام را در عین حال یک ناسیونالیست ایرانی خواندهاند که برخی ویژگیهای ایرانیان از جمله مهربان بودن و مهربانی کردن را به بهترین گونه ستوده است از جمله دربارهی جشن مهرگان گفته است: “این ماه را از آن جهت «مهرماه» گویند که مهربانی بوَد مردمان را بر یکدیگر، از هر چه رسیده باشد (داشته باشند)؛ از غلّه و میوه نصیب باشد بدهند و بخورند با هم (همیاری و مهما ن نوازی).
نام خیام همه جا با نیشابور همراه است. آرامگاه خیام در این شهر قرار دارد و به همین سبب نیشابور در جهان به شهر «عُمر خیام» نامور است. عمر خیام دلبستگی شگرفی به زادگاهش، نیشابور، داشت که یادگار دوران ساسانیان (شاهپور یکم) است و یک بار هم برای مدتی کوتاه پایتخت ایران شده بود. این شهر در ردیف بلخ، بخارا، هرات و مَرو یکی از پنج شهر بزرگ خراسان بهشمار میرفت و طاهر ذوالیمینین در همین شهر حاکمیت ملی و استقلال ایران را اعلام کرد و آن را از جهان تازی و حاکمیت خلیف عباسی سوا ساخت. 22 نوامبر سال 1267میلادی (666 مهی، هجری قمری) یک زمین لرزه شدید این شهر تاریخی خراسان را ویران کرد و هزاران تَن را کشته و زخمی ساخت. نیشابور سه سال بعد به هزینه دولت وقت دوباره بنا شد. مردم این شهر یک بارهم به تیغ مغولها گرفتار آمده بودند.
درونمایهی بیشتر اشعار چارانه (:رباعی) خیام نیشابوری در مورد زندگی گیتوی و مینوی، خوش بودن و زندگی کردن در زمان حال است.
این قافله عمر عجب میگذرد
دریاب دمی که با طرب میگذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیش آر پیاله را که شب میگذرد
ای دل غم این جهان فرسوده مخور
بیهوده نئی غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور
در کارگه کوزه گری رفتم دوش
دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
ناگاه یکی کوزه برآورد خروش
کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش
این دانشمند بر جسته در سال ۵۱۷ مهی چشم از جهان فرو بست . آرامگاه وی هماکنون در شهر نیشابور، است.
در اوستا «مانترَسپِنتَ»، فارسی میانه «اَمَهرَسپنت» و فارسی امروز «ماراسپند» و «مانترسپند» آمده است. وی ایزد و نگاهبان آب است.
ای دلارام روز ماراسپند
دست بیجام لعل مِی، مپسند
بیستونهمین روز ماه، مانترهسپند دو بخش دارد؛ نخست مانتره یا منتره به معنای سخن اندیشه برانگیز و دوم سپند یعنی مقدس. ایزد ماراسپند نگهبان گاه و روز و خرد و گوشها و چشمهاست. مانترهسپند به چم گفتار نیک، پاک و سپندینه و سخن فزونی بخش است.
اشوزرتشت سرودهای خود گاتها را مانتره که همان سخن اندیشهبرانگیز است نامید. مانتره در سراسر اوستا ستوده شده است. مانترسپند ایزد درمانگری ست و به چم آرام بخش روانها هم آماده است و شفا میبخشد قلبهای خسته انسان در رنج را.
مانتره در سراسر اوستا ستوده شده است. مانترسپند ایزد درمانگری است و به چَم آرامبخش روانها هم آمده است و قلبهای خستهی انسانها را در رنج و سختی شفا میبخشد.
«مانتره» یکی از واژههای بنیادین گاهانست. این کلمه از ریشه من به چم اندیشیدن و در کل به چم وسیله اندیشه کردن و یا موجب اندیشه برانگیزی آمده است. اما روانترین ترجمه کلام اندیشه برانگیز است. اشوزرتشت در گاتها، سرودهای خود (گاهان) را مانتره مینامد. همچنین در اوستا ، او ِستاهای «اَشِم وُهو» و «یَـتااَهو = اهونـَوَر» به نام مانتره شناخته میشوند. سراینده مانتره نیز «مانترن» نامیده میشود.
ویژگیهای مانتره :
درمان بخشی
در گاهان در هات ۴۴ بند ۱۶ ،
از درمان بخشی و به عبارتی همان جنبه روان شناسی مانتره اشاره شده است.
الهام گونه بودن:
اشوزرتشت فردی است که با الهام از جهان ِ پیرامون خویش (چه درون و چه محیط) به تعالی رسید ، وی مانتره را هم نوعی الهام (چه درونی و چه از محیط) میداند.
موسیقیایی بودن:
یکی از شروط مانتره بودن ِ یک سخن ، موسیقایی بودن آن است.
توانایی اهورایی مانتره:
در گاهان برای تاثیر کلام مانتره بر اقشار مردم و سعادت آنها بسیار گفته شده است.
از آن چه که در متون اصلی دین ِ ما گاتها و قسمتهای اصلی اوستا بر میآید، مانتره جزئی از نوای خداوندی است که به مانند «فرَوَهَر» در وجود هر آدمی قرار داده شده است و در اصل توانایی اندیشه برانگیزی است و از آن جایی که خداوند «مبدا خرد» است، پس مانتره هم توانایی اندیشمندی و اندیشه برانگیزی است، که یک انسان از آن بهرهمند میشود و نیز مانتره کلامی است از همین نوع که از مانتره ِ وجودی انسان به صدا در میآید و به مانتره وجودی انسان دیگری میرسد و آن را بر میانگیزد.
چه نیکو و زیباست در این روز خواندن گاتها. پیدایی و روایی دین نیک اندر جهان به دست مانترسپند است و میتوان نیکی دین را به وسیله مانترسپند از آن خویش کرد. گویند هر کس در این روز زاده شود دلیر باشد.
نماد این روز «کرکم» یا همان گل زعفران است
سرودهی مسعود سعد سلمان، بر پایهی کتاب بندهش
ای دلارام روز ماراسپند
دست بیجام لعل مِی، مپسند
خرمی در جهانِ خرم بین
شادمانی کن و به ناز بخند
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
جامه افزای و دوز و پوش و زن به زنی کن که فرزند تیز ویر ( باهوش) و نیک زاید.
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سرودهی استاد ملکالشعرای بهار:
زن تازه در (ماراسفند) گیر / که فرزند نیک آید و تیز ویر
یادروز 28 اردیبهشتماه:
- روز جهانی موزه و میراث فرهنگی
