ارج گذاشتن بر آب و خودداری از هدر دادن و آلوده ساختن آن از دوران‌های كهن در فرهنگ مردم سرزمین ما ریشه‌ای بس ژرف داشته است. چنانكه ایزد ناهید به عنوان فرشته‌ی نگهبان آب از معتبرترین ایزدان ایران به شمار می‌رفته و برای بزرگداشت او نیاشگاه‌های فراوان بر پا شده است. همچنین دربخشی از اوستا بنام «آبان‌یشت» به نیایش آناهیتا اختصاص پیدا كرده و نیز در خرده اوستا، بندهایی به نام «آب زور » وجود دارد كه برای گرامی‌داشت آب ازسوی موبد خوانده می‌شود. پیوند میان آب و آیین‌های مذهبی در دوران پس از اسلام نیز در ایران ادامه یافت تا جایی‌كه نیایشگاه ناهید جای خود را به نمازخانه (:مصلی)های شکوهمند داد و ایرانیان برای طلب باران در آن گرد می‌آمدند و در هنگام نوشیدن ، ذكر درود و دعا بر ائمه‌ی اطهار می‌فرستادند.
خشكی هوا و در نتیجه كمبود آب باعث شده است كه مردم این خطه به كاوش آب در ژرفای زمین و انبار كردن آن دست بزنند و این سپندینگی بودن آب در نزد ایرانیان ، معماری آب انبار را با وقارتر و پرشكوهتر جلوه می‌دهد و آن به‌صورت یادبودی ابدی در قلب محل یا روستایی تجلیپیدا می‌کند. نیاز شدید انسان كویرنشین به آب ، این ماده‌ی زندگی‌بخش، شاهكار به‌وجود می‌آورد و این شاهكار شهامت زندگی كردن را به انسان‌های كویری می‌بخشد. آب‌انبارها در شهرهای كویری بیشتر عنصر اصلی تشكیل‌دهنده‌ی قلب تپنده‌ی شهر است. در شهرها ، آب‌انبارها همراه با مسجد، امامزاده، حسینیه، حمام، بازار و میدان مركز شهر را اوج و زندگی می‌بخشد.
پيشينه‌ی تاريخی آب‌انبارها:
سابقه‌ی ساخت آب‌انبارها بی‌گمان به چند هزار سال پیش برمی‌گردد. قدیمی‌ترین اثر کشف‌شده در این ارتباط مخزن آب شهر «اورانتاش» ایلامی در نزدیكی نیایشگاه چغازنبیل است. كه دیرینگی آن به سده‌ی 13 ق.م بر می‌گردد. همچنین در برخی از كتاب‌ها یاد شده است كه برای نخستین‌بار در درازای تاریخ تمدن بشری ، ایرانیان به ساختن کاریز (:قنات) پرداختند و سپس‌ها کاریزسازی را به دیگر كشورها مانند مصر ، هندوستان و… بردند.
آب انبارهایی كه اكنون برجای مانده همگی مربوط به دوره‌ی اسلامی است. اما از آنجا كه بیشترشان سنگ‌نوشته‌ی (:كتیبه) تاریخی ندارند تعیین اینكه چه شمار از آنها به سده‌های نخستین اسلامی برمی‌گردد، شدنی نیست.
آب‌انبار در گفتار عامه‌ی یزدیان «امبار » گفته می‌شود. اصطخری در كتاب خود درباره‌ی ذكر راه یزد به خراسان نامی ازچند حوض برده است. دیگر جغرافی‌دانان معاصر و پس از او نیز كمابیش به همین نحو توصیف كرده‌اند. از آب‌انبارهای شهر یزد، بدون آوردن نام آب‌انبار (مصنعه ) از دو کاریز نصیری و تفت به عنوان منبع آب قریب پانصد مصنعه در شهر و بیرون شهر نام برده شده است. صاحب كتاب جامع مفیدی نیز بخشی از كتاب خود را اختصاص به مصانع یزد داده است و ذكر می‌کند «هرمحله‌ای دست‌کم یک مصنعه داشته ودر محله‌های بزرگ دو یا چند مصنعه بوده…»
تقسيم‌بندی آب‌انبار:
به طور كلی آب‌انبارها را می‌توان به 2 دسته بخش‌بندی کرد:
آب‌انبارهای همگانی جای‌گرفته در محله‌ها، روستاها، كاروانسراها و بهگونهی تك سازه در مسیر كاروانی
آب‌انبارهای خصوصی درون خانه‌ها.
در شهر یزد بیش از صد آب انبار شناسایی شده كه بیشتر موقوفه و اصول حاكم بر طراحی آنها تقریبا یكی است. در آب‌انبار به دلیل تماس مستقیم با آب و رطوبت ، آجر و ساخت‌مایه‌‌ای (:مصالحی) كه در برابر آثار تخریبی رطوبت بتوانند مقاومت كنند به‌كار می‌رفته است. یكی از عمده‌ترین ساخت‌مایه‌های آب‌انبار «دیمه» است كه از آهك و خاكستر و ماسه‌‌بادی تشكیل شده است. این ملات هم‌زمان با آب‌بندی سازه از فاسد شدن آب نیز جلوگیری می‌كند. به اعتباری ریختن سرب در كف آب‌انبار ، گذشته از جنبه‌ی استحكام‌بخشی به آب‌انبار از نظر خنك ساختن آب در تابستان نیز مورد توجه قرار داشته است.
كیفیت معماری آب‌انبار:
بخشهای عمده‌ی آب‌انبار عبارتند از :
1- منبع ذخیره آب 2- پوشش منبع 3- بادگیر و هواكش 4- راه پله و پاشیر 5- سردر تزیینی
ــ منبع ذخیره آب : منبع آب‌انبار ها به چهار شكل مكعب، مكعب مستطیل، هشت‌گوشه و استوانه ساخته شده است. تمامی یا بخش عمده‌ی این منبع در زیر زمین كنده می‌شود. قطر منبع‌های استوانه‌ای از حدود 20 متر تجاوز نمی‌كند و تا 3000 متر مكعب گنجایش دارند .
ــ پوشش منبع : پوشش منبع به‌صورت: گنبدی، مخروط، آهنگ و مسطح دیده می‌شود. پوشش عمده‌ی آب‌انبار های تك‌سازه بهگونهی نیم گنبد كروی و یا مخروط ساخته شده است. در منطقه‌های گرمسیر كشور برای جذب هرچه كمتر نور خورشید دیواره‌ی خارجی گنبدها را سفید می‌كنند. برای ساختن گنبدهای كوچك در منطقه‌های روستایی و خارج از شهرها از سنگ ورقه و تخت استفاده می‌كنند و برای پوشش گنبدهای متوسط و بزرگ، آجر به‌كار می‌برند. سقف‌های مسطح بیشتر در آب‌انبارهایی كه بهگونهی مجموعه همراه با مسجد، مدرسه، كاروانسرا و تیمچه بود، ساخته می‌شد.
ــ هواكش و بادگیر : برای سالم نگه‌داشتن آب و خنك كردن آن، بر فراز منبع آب معمولا بادگیرهایی استوار می‌كنند تا جریان هوا را در آن برقرار سازد. بادگیرها از یك تا شش بادگیر دیده می‌شود. وجود بادگیرهای متعدد یك دهانه و چند دهانه در بالای برخی از انبارهای آب به این دلیل است تا از هر سو كه باد می‌وزد از آن بهره جسته شود و همواره جریان هوا رد و بدل شود. در آب‌انبارهایی كه بادگیرهای بلند ندارد، بر فراز طاق نیم‌كوه یا مخروطی‌شكل انبار، سوراخی می‌گذارند و هواكشی چون بادگیر كوتاه می‌سازند تا جریان هوا را برقرار سازد.
ــ راه پله و پاشیر : در كنار منبع و معمولا در میانه‌ی سردر باشكوه و چشم‌گیری كه به میدان جلوه می‌دهد، پله‌های آب‌انبار جای دارد. كه دسترسی به پاشیر و محل برداشتن آب را هموار می‌کند. شیب پله‌ها گاهی تند، ولی پهنای آن زیاد است تا افراد به‌راحتی بتوانند با سطل، دلو، كوزه و مشك از كنار هم بگذرند. بلندای پله‌ها بیشتر میان 25 تا 30 و كف پله از 30 تا 50 سانتی‌متر است. در فاصله‌ی هرچند پله، یك پاگرد یا پاگردهایی بود كه در برخی آب‌انبارها این پاگردها بهگونهی غرفه‌هایی برای عرضه فراورده‌هایشان بود. در محل پاشیر و برداشت آب، برای آنكه اشخاص معطل نشوند گاه تا سه شیر نیز قرار داشت. شیرهای برداشت آب را در یك متری از كف منبع نصب می‌كنند. تا مواد ته‌نشین شده، با آب خارج نشود. پلكان‌های آب‌انبارهای بزرگ اغلب از سنگ‌تراش ساخته شده‌اند . ولی بهگونهی معمول پله‌ها با آجر ساخته می‌شوند. دریزد، آب‌انبارهای ساخته شده به‌دست زرتشتیان بیشتر دارای دو پلكان برداشت آب است، یكی برای زرتشتیان و دیگری برای مسلمانان. مانند آب‌انبار معروف «ریگ».
ــ سردر : سردر آب‌انبارها چشم‌گیرترین واحد تزیینی و نماسازی شده این سازه‌ها به‌شمار می‌روند. این سردرها در شماری از شهرهای کهن ایران یكی از شگفت‌ترین نشانه‌ها و نمادهای معماری اصیل ایرانی را تشكیل می‌دهند. از سردَر آب‌انبارهای پیش از دوران صفویه نمونه‌ی كاملی شناخته شده نیست. ولی از سردرهای دوران صفویه به بعد تعداد فراوانی برجای مانده، اندازه سردر آب‌انبارها بسته به بزرگی منبع و چگونگی موقعیت آن در بافت مجموعه متفاوت است. یك قاب با دو جزر عمودی و یك سنگ‌نوشته اختتامی، سكوهایی در دو طرف آن، كاربندی، كاشی‌كاری و سنگ‌نوشته‌ی كوچك سنگی كه نشانی از سازنده و وقف‌كننده‌ی آب‌انبار می‌دهد، عناصر تشكیل‌دهنده‌ی سردَر هستند.
معرفی دو آب‌انبار هفت‌بادگیری ویژه‌ی استان یزد:
استان یزد به موجب شرایط اقلیمی و زیستی که دارد، بیش از هر سرزمین دیگری نیازمند آب، این بن‌مایه‌ی زندگی دارد، از این‌رو، برای نگه‌داشت و بهره‌مندی از این عنصر حیاتی چاره‌اندیشی‌های بسیار داشتند؛ یکی از این چاره‌اندیشی‌ها ساخت آب‌انبار بوده است. افزون‌بر آن، برای نگه‌داشت، خنکای آب، ماندگاری و پاک ماندن آب، بادگیر را نیز به عنوان عنصر معماری وابسته به آب انبار افزودند.
در جای‌جای سرزمین یزد – نگین کویر – آب‌انبار های پرشماری از ساده‌ترین شکل معماری تا پیچیده‌ترین آن، از آب‌انبار ساده بدون بادگیر تا آب‌انبار هفت‌بادگیری ساخته شده است، به‌گونه‌ای که یزد را با آب‌انبار می‌شناسند و آب‌انبار به‌عنوان نماد این سرزمین درآمده است.
شگفت آنکه در ایران و جهان تنها در استان یزد دو انبار هفت‌بادگیری وجود دارد که به کوتاهی در زیر به شناساندن آن پرداخته می‌شود:
آب‌انبار هفت بادگیری عصرآباد:
این آب‌انبار در روستای متروكه عصرآباد از توابع بخش اشكذر شهرستان صدوق واقع شده است. آب انبار هفت بادگیری چنانچه از اسمش بر می‌آید ، دارای هفت بادگیر و دو خزینه با سقف گنبدی شكل بزرگ است . نمای خارجی گنبد آجر فرش و نیز بادگیرهای آجری است . بادگیرها در قسمت فوقانی با آجر شرفی تزیین شده و هر بادگیر در چهار جهت خود به چهار قفسه تقسیم شده است.
بر بالای مدخل ورودی به آب‌انبار هفت بادگیری كه دارای رشته پلكانی برای رسیدن به پاشیر است، سنگ‌نبشته‌ای سنگی در اندازه‌ی 42×94 سانتی‌متر نصب بوده است ( این سنگ‌نبشته اكنون در اداره‌ی كل میراث فرهنگی استان یزد نگه‌داری می‌شود) كه بر روی آن نام بانیان و واقفان و تاریخ ساخت آب‌انبار ( 1321 هـ .ق ) نقر و نگاشته شده است . آب‌انبار هفت بادگیری در فهرست آثار ملی كشور
به ثبت رسیده است و لی اقدامی برای تعیین حریم آن انجام نشده است .
نمایی از آب انبار هفت بادگیری عصرآباد
آب‌انبار هفت بادگيری حسين‌آباد :
آب‌انبار هفت بادگیری حسین‌آباد در روستایی به همین نام در بخش اله‌آباد رستاق و در مجاورت آب‌انبار هفت بادگیری عصرآباد واقع شده است.
این آب‌انبار دارای هفت بادگیر و دو خزینه و دو ورودی (یكی برای مسلمانان و دیگری برای استفاده‌ی زرتشتیان) است. بادگیرها از هرچهار طرف باز است و به شكل زیبایی مزین به تزیینات دندان‌موشی و زیگزاگی است. خزینه‌های آب‌انبار با پوشش آجر معروف به آجرفرش ایرانی و نوع گنبد آن ، خاگینه‌ای است. ورودی‌های آب‌انبار یادشده تزیین‌شده با طرح‌های هندسی با آجرهای رنگی و دارای سنگ‌نبشته‌ای سنگی بوده كه سنگ‌نبشته ورودی مسلمانان اکنون موجود نیست. سقف كاربندی‌شده‌ی ایوان ورودی آن دراوج زیبایی و شكوه است. ساخت‌مایه‌های اصلی ساخت آب‌انبار آجر، خشت، قلوه‌سنگ، ساروج و گچ است.
نمایی از آب انبار هفت بادگیری حسین‌آباد
نمایی از ورودی آب انبار هفت بادگیری حسین‌آباد و سنگ‌نوشته‌ی آن
* علیرضا حصارنوی، باستان‌شناس و کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران
منابع:
_ سیری در معماری آب انبار های یزد ، غلامحسین معماریان ، دانشگاه علم و صنعت ایران ، 1372
_ بناهای عام المنفعه ،كاظم ملازاده ، سازمان تبلیغات اسلامی ، تهران : 1379
_ معماری ایران ، یوسف كیانی / آب انبارها ، پرویز ورجاوند ، چاپخانه ارشاد اسلامی ، تهران : 1366
_ گزارش جستاری در آب انبارهای یزد ، علیرضا حصار نوی / فاطمه دانش یزدی ، 1381 ، مركز اسناد اداره كل میراث فرهنگی استان یزد
_ مجله‌ی گنجینه یزد ، نشریه سازمان نظام مهندسی ساختمان استان یزد / سال سوم1382 / شماره نهم / مقاله معرفی سه آب انبار شاخص استان یزد ، علیرضا حصار نوی / فاطمه دانش یزدی
_ مجله باستان شناسی و هنر ایران ، آب انبارهای حاشیه كویر ، باقر آیت الله زاده شیرازی
4090
فرتورها از نگارنده است.
