زادروز دکتر منوچهر ستوده؛ چهره ماندگار ایران‌شناس

امروز پیروز و فرخ روز اورمزد روز و امردادماه، یکم امردادماه سال 3759 زرتشتی، دوشنبه 28 تیرماه 1400 خورشیدی، 19 جولای 2021 میلادی

28 تیرماه زادروز دکتر منوچهر ستوده ایران‌شناس، جغرافی‌دان تاریخی، استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر برجسته ایرانی است.  بزرگمردی از خاک ایران با عشقی جاودان به ایران. زیبد که ستوده‌وار گویی / خون است دلم برای ایران.

ستوده آثار ارزشمندی را گردآوری کرد تا آیندگان بدانند این خاک پرگوهر دارای چه تاریخ، فرهنگ و تمدن دیرینه‌ای بوده است. كارنامه ایران‌شناسی وی برآورد سال‌ها تلاش و پژوهش ارزشمند اوست. كتاب‌های با ارزشی كه هر یک از آن‌ها گنجینه‌ای برای شناخت پیشینه فرهنگی ایران است. منوچهر ستوده در تاریخ ۲۸ تیرماه ۱۲۹۲ خورشیدی در محله عودلاجان تهران زاده شد. او ریشه در خاک مازندران داشت. ستوده در دبیرستان البرز درس خواند و در سال ۱۳۱۳ به‌دانشسرای عالی وارد شد و نزد استادانی مانند محمد مشکوة و علی‌اکبر شهابی ادامه‌ تحصیل داد. نخستین مقاله‌‌اش را در سال ۱۳۱۵ با موضوع «مطالعات تاریخی و جغرافیایی – مسافرت به‌قلعه‌ الموت» نوشت. در سال ۱۳۱۷ مدرک لیسانس در رشته‌ ادبیات فارسی گرفت. در همین دوره در اداره‌ فرهنگ گیلان و دبیرستان شرف تهران تدریس می‌کرد. او در سال ۱۳۲۹ از رساله دکتری خود با عنوان «قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز» زیر نظر استاد بدیع‌الزمان فروزانفر دفاع کرد.
در سال ۱۳۳۰ بنا به‌دعوت انجمن «فولبرایت» برای سفر مطالعاتی به آمریکا رفت و در سال ۱۳۳۱ به‌عضویت جامعه‌ ملی جغرافیای آمریکا درآمد و سال بعد به‌عضویت انجمن ایران‌شناسی به‌ریاست ابراهیم پورداوود در آمد. ارتقا به‌درجه‌ استادیاری و بعد دانشیاری دانشگاه تهران، انتقال به‌دانشکده‌ ادبیات دانشگاه تهران، عضویت در گروه تاریخ و سرانجام ارتقا به‌درجه استادی در سال ۱۳۵۴ نیز از دیگر رویدادهای زندگی علمی وی بود.
فهرست کتاب‌های دکتر ستوده ۵۲ جلد است و شمار نوشتارهای دکتر ستوده به ۲۸۶ رسیده، کتاب‌ها و مقالات او نشانه‌ی دلبستگی ژرف و عمیقش به‌تاریخ و دامنه و پیشینه فرهنگ ایرانی است. از او نزدیک به ۶۰ جلد کتاب و نزدیک به ۳۰۰ مقاله به‌جا مانده‌است. بزرگمردی که سرزمین ایران را وجب‌به‌وجب پیاده گشت تا بتواند آثاری ارزشمند از خودش به جای بگذارد. به هر روستای دورافتاده‌ای گام نهاد و آثار ارزشمندی را گردآوری کرد تا آیندگان بدانند این خاک پرگوهر دارای چه تاریخ، فرهنگ و تمدن دیرینه‌ای بوده است. او نخستین ایرانی است که اولین فرهنگ گویشی را به چاپ رسانید.
هشتادوسومین شب از شب‌های مجله بخارا در تالار باستانی پاریزی دانشکده ادبیات با عنوان شب منوچهر ستوده برگزار شد و هوشنگ دولت‌آبادی و عبدالرحمان عمادی درباره زندگی و آثار منوچهر ستوده سخنرانی کردند.
سال ۱۳۹۲ به مناسبت صد سالگی او دوستدارانش در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بزرگداشت او را برگزار کردند. تمبری هم برای سپاسگزاری از پژوهش‌های او چاپ شده‌است.
به مناسبت تولد صدسالگی منوچهر ستوده برنامه‌های ویژه‌ای مانند رکاب‌زنی از آستارا تا گرگان و همچنین کاشت درخت در طول این مسیر برگزار شد. منوچهر ستوده پنجم فروردین ۱۳۹۵ بر اثر بیماری عفونت ریه در بیمارستان طالقانی چالوس بستری شد و سرانجام در ۲۰ فروردین‌ماه ۱۳۹۵ در ۱۰۲ سالگی درگذشت.

تاریخ گیلان و دیلمستان- از آستارا تا استرآباد در ده جلد، شامل آثار و بناهای تاریخی گیلان و مازندران و گلستان که هر کدام قریب به هشتصد صفحه‌است- فرهنگ نائینی- تاریخ بدخشان-تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس- سفرنامهٔ گیلان ناصرالدین شاه قاجار-جغرافیای تاریخی شمیران- اسناد خاندان خلعتبری با مقدمه مجتبی رضوانی گیل کلایی می باشد.

استاد منوچهر ستوده دوست و یار نزدیک زنده‌یاد ایرج افشار بود که باغی به مساحت ده هکتار در سلمان‌شهر را وقف بنیاد افشار و دانشگاه تهران کرد.

عشق و علاقه ستوده به ایران را می‌توان در چکامه‌ای خواند که در تاریخ ششم اسفندماه ۱۳۲۱ در بندر انزلی سروده‌ و آن هنگامی بود که ایران زیر یورش متفقین قرار داشت و درد و رنج ناشی از اشغال میهن، ایران‌دوستی چون منوچهر ستوده را سخت آزرده می‌کرد.

خون است دلم برای ایران / جان و تن من فدای ایران
بهتر ز هزار گونه آوای / در گوش دلم نوای ایران
خوشتر ز صفای باغ ایران / من را به نظر صفای ایران
همچون دم عیسی مسیحا / جانبخش بود هوای ایران
افسوس ز ظلم روس منحوس / تشدید شده عزای ایران
وان دشمن وحشی ستمکار / برده است همه غذای ایران
وین تفرقه و نفاق اشرار / خسته دل با صفای ایران
گشته است کنون بسی غم‌افزا / آن ساحت غم‌زدای ایران
اینک که وطن شدست بیمار / دانی چه دهد شفای ایران
یک رنگی ملت است و دولت / داروی شفای زار ایران
ایران عزیز را خدایی است / امید کند خدای ایران
از چشم بد شریر حفظش / تا بیش شود بهای ایران
تا مسکن اجنبی است کشور / حاصل نشود رضای ایران
زیبد که ستوده‌وار گویی / خون است دلم برای ایران.

امروز اورمزد است ای یار می‌گسار  

امروز، روز اورمزد، نخستین روز ماه زرتشتی ا‌ست. اورمزد یا هرمز همان نام خداوند در دین زرتشتی‌ است. اهورامزدا، خداوند جان و خرد و به چم «بزرگ دانای هستی بخش» است. اهورامزدا خدای یکتاست. اشوزرتشت در گفت‌وگو با اهورامزدا تا به جایی می رسد که خویش را پیام آور راه اشویی که همانا راه اهورایی‌ست می‌بیند و این راه را به مردم می‌شناساند. این روز پر از داده‌های اهورایی و روزی بزرگ دانسته شده است.

اَهورامَزدا (به اوستایی مزدا اهوره. «مَزدا اَهورَه») نیز با نام‌های: اهورا، اورمَزد، هورمَزد، اورمُزد، هورمُز و هُرمُز نامِ آفریدگارِ نِکویی‌ها و دادار و پروردگارِ همه‌ی هستی در مَزدَیَسنا است.

اورمزد یکی از نام‌های خدای بزرگ ایرانیان باستان و زرتشتیان, آفریننده‌ی زمین و آسمان و آفریدگان . امشاسپندان و ایزدان نیز آفریده اویَند او عین قدرت و دانش و منبع خیر و راستی و تقدس و تقوی است.

اهورامزدا آفریننده جهان است. مزدیسنان اهورا مزدا را می‌پرستند. اهورامزدا خالق و داور همه‌ی چیزهای مادی و معنوی و نیز آفریننده‌ی روشنی و تاریکی و برقرار کننده نظم هستی (اشا) است. او با اندیشیدن همه چیز را هستی بخشیده ‌است، پس در واقع او از عدم می‌آفریند و با خود تنهاست. برای اهورا مزدا در هرمزدیشت، در حدود شصت صفتِ نیک آورده شده و تقریباً همه‌ی چیزهای خوب به وی منتسب شده‌است. همچنین او در مزدیسنا دارای شش صفتِ برجسته زیر است:

سپنتا مینو یعنی مقدس‌ترین روان، خشثره‌ویرنه به گویش امروزی شهریور یعنی شهریار و پادشاهی که باید برگزیده شود، سپنته‌آرمیتی است یعنی پارسایی مقدس. هورتات بگویش امروزی خورداد به چم (:معنی) جامعیت و رسایی و امرتات جاودانگی و بی مرگی. او اشه یعنی راستی و درستی و قانون ایزدی و پاکی است. همچنین وهومَنَه است به معنی خوب منش. این صفات در مزدیسنا به نامِ امشاسپندان خوانده می‌شوند و پایه‌های کمال در دین زرتشتی برای رسیدن به روشنایی بی پایان است. از این هفت امشاسپندان است که هفت شهر عشق و هفت آسمان و هفت خوان اسفندیار و هفت خوان رستم و هفت سین و هفت کشور و … اقتباس شده است.