امروز پیروز و فرخ روز اشتاد ایزد و اَمُردادماه، 26 اَمُردادماه سال 3759 زرتشتی، آدینه 22 اَمُردادماه 1400 خورشیدی، اَمُرداد نماد جاودانگی و بی‌مرگی، 13 آگوست 2021 میلادی
۲۲ امرداد سالروز درگذشت علی سامی، نویسنده، پژوهشگر، باستان‌شناس و رییس موسسه باستان‌شناسی تختجمشید است. سامی نخستین باستان‌شناس ایرانی بود که در مجموعه جهانی پارسه (تختجمشید) کاوش کرده است.
وی دلبستگی ویژه‌ای به پارسه داشت. سامی، یکی از پژوهشگران و باستان‌شناسان بزرگ ایران سرپرست گروه مرمت آرامگاه کوروش بزرگ در سال ۱۳۵۰ بود. علی سامی سال ۱۲۸۹ خورشیدی در شیراز زاده شد و فرزند آقابزرگ از شاعران و نقاشان کازرونی است. پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در سال ۱۳۰۸ به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به‌عنوان دبیر تاریخ و جغرافیا در مدارس شیراز مشغول تدریس شد و پس از آن به مدیری مدرسه و تصدی دانشسرای مقدماتی ارتقا یافت. سپس در رشته ادبیات و باستان‌شناسی و تاریخ مشغول پژوهش شد و در این رشته از دانشگاه آزاد آسیایی درجه دکتری افتخاری دریافت کرد، سپس وارد وزارت فرهنگ شد و از سال ۱۳۱۵ نیز به مرمت ابنیه تاریخی شیراز پرداخت.
در همین زمان، آرامگاه حافظ ساخته شد و موزه پارس و آرامگاه خواجوی‌کرمانی و مسجدجامع عتیق مرمت شدند. سپس به ریاست بنگاه علمی و حفاری تختجمشید و بعد به‌ریاست اداره باستان‌شناسی فارس گمارده شد.
این باستان‌شناس خستگی‌ناپذیر کارنامه علمی و فرهنگی پرباری از خود برجای گذاشت به گونه‌ای که بیش از ۳۰ جلد کتاب نوشت و به تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم خدمت کرد. همچنین وی از آغاز بنیادگذاری دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز تا ۱۳۴۹ خورشیدی به مدت ۱۶ سال به تدریس دروس هخامنشی و تاریخ تمدن جهان پرداخت.
از اشیای کشف‌شده توسط علی سامی، شماری در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود که از آن جمله است: سر شاهزاده هخامنشی از سنگ لاجورد و بشقاب سنگی به‌خط آرامی. سامی را می‌توان در زمره نخستین حفّارهایی دانست که کاوش‌های موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو را که پیشتر با سرپرستی ارنست هرتسفلد و «اریک اشمیت» انجام گرفته بود، به کونه‌ی مستقل دنبال کرد و پرده از بسیاری از مجهولات مربوط به هنر معماری هخامنشی برداشت.
این باستان‌شناس و تاریخ‌پژوه تا واپسین ساعت زندگی از پژوهش و مطالعه و نگارش دست نکشید. سرانجام در ۲۲ امردادماه ۱۳۶۸ خورشیدی جان‌به‌جان آفرین سپرد. پس از درگذشتت وی تندیسی از او ساخته شد که هم‌‌اکنون در موزه مادام توسو شیراز نگهداری می‌شود.
مهم‌ترین آثار علی سامی عبارت‌اند از:
آثار تاریخی جلگه مرودشت
پارس در عهد باستان
پاسارگاد یا قدیمی‌ترین پایتخت کشور شاهنشاهی ایران “۱۳۳۰ این کتاب بعدها در سال ۱۳۷۵ با نام پاسارگاد، پایتخت و آرامگاه کوروش هخامنشی «ذوالقرنین» از سوی بنیاد فارس‌شناسی به‌چاپ رسید” که در این کتاب یافته‌های باستان‌شناسی درباره پاسارگاد را شرح داده‌است.
تمدن هخامنشی (۳ جلد)
تمدن ساسانی (۲ جلد)
شیراز شهر جاویدان
نقش ایران در فرهنگ اسلامی
مقام دانش در ایران باستان
روزها و یادها
اشتاد یا ایزدبانو اشتاد، در اساتیر ایران نام یک ایزدبانو است که ایزد پایدار روز بیست‌و‌ششم هر ماه در گاهشمار زرتشتی نامیده می‌شود. اشتاد به چم «راستی و درستی» است. این ایزد راهنمای مینویان و جهانیان است. در آیین مزدیسنا بر این باور است که خداوند، زمین را در اشتاد روز آفرید. بنا به این بازگفت برخی اشتاد روز را، روزی خجسته دانسته‌اند.
واژه‌ی اشتاد از بنیان و نهان ارشتاد یا ارشتات بوده که در گذر زمان به اشتاد تبدیل شده است. ارشتات به معنای راستی و درستی است و در یسنا ۱۶و همچنین در دو سی روزه‌ی کوچک و بزرگ، در ردیف سی فرشته در پیوند با روزهای ماه به شمار آمده است.
اشتاد همچنین رهنمای مینویان و جهانیان شمرده شده و با دو ایزد دیگر، یعنی زامیاد (ایزد زمین) و رشن در پیوند ویژه و نزدیک دارد و ایزد اشتاد همکار و یاور امشاسپند «امرداد» بوده و در اوستا به چم «کار و دادخواهی» هم آمده است.
زرتشت بهرام پژدو می‌سراید: «روانت باد ویژه جان و دل شاد / نگهدارت سروش و رشن و اشتاد
چهار روز در نزد زرتشتیان ارج بسیار ویژه‌ای دارد: مهر، آذر، ورهرام و اشتاد و برای هر یک از آن ها زیارتگاهی ساخته شده است. یکی از نیایشگاه‌های زرتشتیان کرمان، «شاه اشتاد ایزد» نام دارد. این زیارتگاه که در محله گَبر آباد در شمال شرقی شهر کرمان جای دارد، به این ایزد ویژه شده است. زرتشتیان روز اشتاد ایزد هر ماه در پیرانگاه ستی‌پیر در نزدیکی روستای زرتشتی‌نشین مریم‌آباد یزد به نیایش همگانی می‌پردازند.
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
اسب، گاو و ستور به گشتن، هل تا به درستی آیی (بازگردی).
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:
در (اشتاد) روز، اسب و گاو ستور / به گشتن افکنی مایه گیرند و زور
در بندهش پیرامون این ایزدان آمده است:
آن سه فره بر چینوت برایستند. آنجا که رشن، روان را آمار کند و اشتاد و زامیاد، روان را بر ترازو بگذارند.
در شاهنامه آمده است:
«همه ساله ز اشتاد و از آسمان / تن و جانت با شادی و کامتان».
مسعود سعد سلمان گوید:
«اشتاد روز و تازه ز گل بوستان / ای دوست می ستان ز کف دوستان».
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
اشتاد‌روز و تازه ز گل، بوستان
ای دوست می ستان ز كف دوستان
در بوستان نشین و می لعل نوش
زیرا كه سبز گشت همه بوستان
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌نویسد:
«در این روز خداوند زمین را بیافرید». سفر کردن و خون گرفتن در این روز نیکوست.
