پلها، رودهای خروشان را آرام میکنند. پیچ و تاب آنها را میگیرند و به راهی که به آنسوی پل میرسد، روانهشان می سازند. اما پل همواره اینگونه نیست و گاه ترس و دلهره در دل آنهایی میافکند که از بلندی میهراسند. ایستادان بر روی پل و نگریستن به رودی که خروشان از دهانههای آن میگذرد، هراسآور است. پس پلها همچنان که از سویی شتاب و هیاهوی رودها را میگیرند، از سوی دیگر بیمآور و هراسافکن هستند. پُل بند «شادُروان» در شهر شوشتر، در گذشتهی تاریخی خود، چنان ویژگیای داشت.
در شمال باختری شهر شوشتر، بر روی شاخهای از رود کارون و 300 متری بند میزان، پل شادُروان، با تاریخی درازدامن رخت افکنده است. بند میزان، سدی در شوشتر و بازمانده از روزگار ساسانیان است که تاکنون پایدار مانده است. آنجا قلمرویی است که برای طراحان سازههای ساسانی ارزش بسیار داشت و آثاری در آنجا پدید آوردند که شاهکارهایی از هنر مهندسی به شمار میروند.
در روزگار شهریاری شاپور نخست ساسانی، در سال 260 میلادی، 70 هزار اسیر رومی به همراه والرین به شوشتر آورده شدند تا در ساخت پلی که طرح آن را مهندسان ایرانی کشیده بودند، همراهی کنند. اسیران را پیرامون دزفول جای دادند و آنها را به کار ساخت بند و پل گماردند. از همینروست که پل شادروان را گاه «پل قیصر» یا حتا «پل والرین» مینامیدند. والرین، امپراتور روم، همان است که پیکرهای از او در نقشرستم و تنگ چوگان، در دل کوه مِهر، نقش زده شده است و او را زانو زده در برابر شاپور ساسانی نشان میدهد. او در نبرد اُدسا از شاپور ساسانی شکست خورده بود.
افسانهای بر سر زبانها بود که میگفتند خاکِ تپه را والرین، به خواست و دستور شاپور، از روم به شوشتر آورده بود. از آن خاک بود که پل شادُروان و سازههای دیگر ساخته شد. این افسانه بدان سبب ساخته شده است که خاک شوشتر در جایی که پل بند شادُروان بنا شده، مناسب ساخت سازه نیست و خاکها از جاهای دیگر آورده شدهاند. این نیز گفتنی است که پس از ساخت پل، شاپور دستور داد اسیران رومی را آزاد کنند. آنها به سرزمین خود، روم، بازگشتند.
ویژگی پل شادُروان شوشتر
مهندسان ساسانی برای ساخت پل راهی را که رودخانه از آن میگذشت، با سنگهای صاف و تراش خورده و نیز بستهای فلزی پوشانده بودهاند. بدینگونه پلی ساختهاند که درازای آن نزدیک به 500 متر است. پل 44 دهانهی بزرگ و 43 دهانهی کوچک نیز داشته است. از آن دهانهها اکنون تنها 9 دهانه در شمال پل و 28 دهانه در بخش جنوبی سازه بهجا مانده است.
از شمار فراوان پلهایی که در زمان ساسانیان ساخته شده است، پل شادُروان یکی از زیباترین آنهاست. هنری که در ساخت این سازه به کار رفته، نشان از دانش پیشرفتهی ساخت سازه در ایران آن سدهها دارد. پل شادروان در سنجش با دیگر پلهای ایران، در دورههای گوناگون تاریخی، جایی نمایان و برجسته دارد و از ارزشهای زیباییشناختی معماری و کاربری سازهای برخوردار است. در ساخت پل از سنگ لاشه و ملات ساروج و خاکستر بهره برده شده است. سنگهای تراشیده نیز در جای جای پل دیده میشود.
از ساخت پل شادُروان نزدیک به 1800 سال میگذرد. پیداست که در این بازه زمانی، طغیان رود کارون و سیلابها و بسیاری رویدادهای ناخوشایند طبیعی دیگر، آسیبهایی به پل زده است. افزونبر اینکه دستیازی انسانی نیز در ویرانی بخشهایی از پل شادُروان اثرگذار بوده است. از اینرو در دورههای گوناگون تاریخی چندینبار این پل را بازسازی کردهاند. سندهای تاریخی گواه آن است که پل شوشتر در دورهی فرمانروایی آل بویه (در سدهی پنجم مهی)، صفویان و قاجاریان مرمت شده است و نشانههایی از آن باززنده سازیها و دستکاریها در بدنهی سازه دیده میشود. در زمان فتحعلی شاه قاجار و نیز سالهای پس از آن، این پل به تمامی بازسازی و مرمت شد. آن بازسازیها در پی کارهایی بود که به دستور شاهان صفوی برای پایدار ماندن پل بند شادُروان انجام گرفته بود. واپسین مرمت نیز در سال 1380 خورشیدی انجام گرفت و دو دهانه از این پل بازسازی شد.
یکی از مهمترین کاربردهای پل شادُروان برای گذر ارتش ساسانی از باختر ایران به سوی خاور بوده است. از سوی دیگر، پل شوشتر پیوند بازرگانی میان شهرهای ایران را برقرار میکرد. با این همه، ساخت پل تنها برای کاربردهای نظامی و پدید آوردن راههای بازرگانی نبود. خواست ساسانیان از بنای پل شادروان آرام ساختن و بالا آوردن جریان آب و راهی کردن آن به سمت رود داریون بود. رود داریون دستکند و کانال آبیِ شگفتانگیزی است که در همان روزگار ساخته شد. این کار، آبیاری کشتزارهای گسترهی پل را آسان میساخت. برای چنین کاری پیها و پایههای فراوانی بنا شد.
به هر روی، ساسانیان پل شادُروان را به گونهای ساختهاند که کاربردی سد و بندگونه دارد. آنهایی که پژوهشها و مطالعات گستردهای دربارهی پل بند شادُروان انجام دادهاند، گمان میبَرند که این پل بخشی از تاسیسات بسیار گستردهای بوده که در پیرامون سازه ساخته شده بود؛ هر چند آگاهی چندانی از آن تاسیسات مهندسی در دست نیست و ساز و کار آن را نمیدانیم. این نیز برشمردنی است که در کنار پل، آسیابهایی ساخته شده بود که چرخهای آن به کمک نیروی آب به حرکت در میآمد. بدینسان میتوان گمان بُرد که پل شادُروان در زمان رونق خود تا چه اندازه باشکوه بوده است.
اینکه شادُروان به چه معناست و چرا آن پل بند را چنین مینامیدند؟ گفتوگوهای بسیاری را برانگیخته است و سببهای چندی برای آن برشمردهاند. در اینجا بازگویی همهی آن دیدگاهها شدنی نیست. جز آنکه یادآوری کنیم که شادُروان واژهای است که ریشهی اشکانی (پارتی) دارد و معناهای گوناگونی برای آن بازگو کردهاند. مانند: سراپرده، پایهی سازهها، فرشهای نقشدار و گرانبها و نمونههای دیگر. به گمان میرسد که چون کف پل شوشتر با سنگهای تراش خورده پوشیده شده بود و نمایی زیبا داشت، آن را شادُروان نامگذاری کردهاند.
پل بند شادُروان جلوهای از هنر والای ساسانی و گویای بخشی از طراحی و مهندسی ایرانیان در سدههای دور تاریخی است. از اینرو این پل جایگاهی برجسته و فخرآفرین در هنر معماری ایران دارد.
*با بهرهجویی از: تارنمای «پژوهشهای ساسانی» و نیز جستار «پل بند شادروان» نوشتهی عمادالدین خضرایی (مجلهی گلستان هنر، 1387- شماره 13).
