شاید چندان دور از ذهن نباشد اگر میان پل و پرواز پیوندی یافتنی باشد. هر دو تجربهی دلکندن از زمین و نزدیکی به آسماناند. پلها رویای آدمی را برای جدا شدن از زمین و در جایی فرازین ایستادن، برآورده میسازند. آن فرازجویی، دوری از همهمههای آدمیان هم هست. هر چند خودِ پلها نیز گاه آکنده از آشوب و غلغلهی روندگان میشوند. بهراستی پل جهانی از معنا را در خود پدیدار میسازد و شکلی مییابد که فراتر از سازهای برآورده از خشت و سنگ است. پلها به زندگی آدمی شکل و شیوهای دیگر میدهند و او را از زمینی که بر روی آن ایستاده است، بالا میکشند تا از شلوغیها و روزمرگیها رهاییاش ببخشند. پلها در گذر تاریخی شان همواره چنین بودهاند. مانند «پل لوشان»، معلق و آویزان در پهنهای سبز و آسمانی آبی و ابری!
رودخانهای از کوههای طالقان راه خود را آغاز میکند و پس از پیچ و تابهای فراوان در رشته کوه البرز، از شهر لوشان میگذرد و گذر خود را پی میگیرد. آنگاه که رود در بافت شهر پدیدار میشود، پُلی بر روی آن بستهاند که شکل گرفته در گذشتهی تاریخی این شهر است. آن پل خشتی را به نام شهر، پل لوشان مینامند. لوشان در جنوبیترین بخش استان سبز در سبز گیلان، در شهرستان رودبار و در راهی جای دارد که شهرهای رشت و قزوین را به هم پیوند میدهد.
شگفت است که دربارهی برخی از سازههای کهن سرزمینمان آگاهیهای باریکبینانه و بیچند و چونی نداریم و ناگزیریم به حدس و گمان و نشانههای پراکنده بسنده کنیم. این مایه از ناآگاهی شاید از کوتاهی پیشینیان در ثبت رخدادها است، شاید هم از فراوانی رویدادهایی که پی در پی پدیدار میشدند و زندگی مردمان این سرزمین را به دشواری میافکندند. در نتیجه بسیاری از رخدادها آنگونه که باید، ثبت نمیشدند. این دشواری دربارهی پل لوشان نیز دیده میشود. پژوهندگان به روشنی نمیدانند که این پل در چه زمانی ساخته شده است و هر کدام سخنی میگویند. برخی ساخت پل لوشان را در سده نهم مهی قلمداد میکنند؛ برخی دیگر سازندهی آن را مرد نیکوکاری به نام محمد تاجر میانجی میدانند که در قزوین زندگی میکرد؛ شماری نیز ساخت پل لوشان را به دستور خسروخان گرجی، فرمانروای گیلان در زمان فتحعلیشاه قاجار گمان میبَرند و میگویند که در سال 1235 مهی ساخته شده است. این در حالی است که در بخش آغازین پل، سنگ نبشتهای دیده میشود، اما این سنگ نگاره گویای تاریخ دقیق ساخت پل لوشان نیست.
پل خشتی لوشان گرهخورده با تاریخ کنونی (معاصر) گیلان است. بسیاری از رویدادهایی که بر شمال کشور گذشته است، از جنگها و گذر لشکریان و زمینلرزهها، رد و نشان خود را بر روی پل لوشان گذاشتهاند. ناصرالدین شاه قاجار هرگاه به گیلان و مازندران سفر میکرد، از روی پل لوشان میگذشت. حتا عکسی تاریخی از این پل در دست هست که او آنرا گرفته است. در رویدادهای جنگل و خیزش میرزا کوچکخان نیز پل لوشان جای برخی حادثهها بود. در جنگ جهانی نخست، سربازان قزاق از این پل میگذشتند و در جنگ دوم جهانی جایی برای گذر ارتش شوروی بود. از سوی دیگر، از آنرو که این پل بر سر راه گیلان به فلات ایران ساخته شده است، بارها و بارها مسافران اروپایی از روی پل لوشان گذشتهاند و در سفرنامههای خود از آن یاد کردهاند. رویدادهای طبیعی نیز لوشان را بر سر زبانهای انداخته است. طغیان همارهی رودخانهی شاهرود این پل را میبست و گذر از آن را ناشدنی میساخت. در اردیبهشتماه سال 1399 نیز یک بار دیگر طغیان رودخانه و بسته شدن پل لوشان پیش آمد. زمینلرزهی مرگبار سال 1369 نیز لوشان را لرزاند و به پل تاریخی این شهر آسیب زد. هر چند آن آسیبها مرمت شد. لوشان در گسترهای زمینلرزهخیز جای دارد و در کنار گسل البرز باختری جای گرفته است. پل لوشان نیز از آن لرزشها بیبهره نمیماند، اما چنان استوار است که تاب تکانهای تند را میآورد.
ویژگیهای پل لوشان
دو ویژگیِ نمایانِ پل تاریخی لوشان، بیش از دیگر ویژگیها به چشم میآید. نخست آنکه این پل، وارون همهی پلهای خشتی که قوسیشکل ساخته میشوند، به شیوهی پلکانی درست شده است و طرحی یگانه دارد. ویژگی دوم آن است که سازندگان پل به جای پرداختن به آرایههای سازه، کوشیدهاند آن را تا آنجا که شدنی است، استوار و محکم بسازند. پیشتر گفتیم که پل لوشان تاب لرزشهای زمین را میآورد. بیگمان طراحان پل میدانستند که این سازه پیش از آنکه به زیبایی نیاز داشته باشد، باید استوار و پابرجا بماند تا فرو نریزد و از دست نرود.
در دو سوی پل، جایی که گذرندگان از آن میگذشتند، جانپناههایی دیده میشود. این بخش از پل، اهمیت زیادی داشته و مردم را از گزند بارشهای ناگهانی و سیلابها در امان نگه میداشته است. افزونبر اینکه از سنگینی سازه کاستهاند و گذر آبهای رود را آسانتر کردهاند. کف پل با قلوهسنگ پوشانده شده است. شیب سازه هم سویی (:جهتی) از شمال به جنوب دارد. این شیب در گذشتههای دورتر، تند بود اما ارتش شوروی (در جنگ دوم جهانی) برای گذر آسانتر از روی پل، شیب سازه را ملایمتر ساختهاند.
پل لوشان چهار دهانه دارد. دو دهانهی آن بزرگتر از دهانههای دیگر است و بلندای آن به 15 متر میرسد. درازای خود سازه 102 متر است و پهنای آن 20 متری است. از اینرو، پل لوشان سازهای پُرحجم به چشم میآید. پایههای پل بسیار استوار است، بدان اندازه که آن استحکام را میتوان از دیگر ویژگیهای مهم این سازه دانست.
پیش از آنکه پل بتونی جادهی قزوین- رشت ساخت شود، پل خشتی لوشان تنها راه گذر از رودخانهی شاهرود بود. اکنون از این پل استفاده نمیشود. ثبت آن نیز در فهرست آثار تاریخی ایران در خردادماه 1377 خورشیدی، انجام شده است.
*با بهرهجویی از: تارنماهای «همشهری آنلاین» و «مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران».
