پل‌ها سازه‌هایی پیوند دهنده‌اند، اما گاهی کشیدن خطی مرزی، پل را بخش‌بندی می‌کند و ویژگی پیونددهندگی آن را می‌گیرد. در چنین هنگامی مهم‌ترین ویژگی پل از دست می‌رود و به سازه‌ای جدا افتاده تبدیل می‌شود که تنها کارکرد آن یادآوری رویدادهای تاریخی و نشانه‌ای برای جدایی دو سرزمین است. درست است که در چنین شرایطی ارزش پل از دست نمی‌رود، اما گویی از جریان زندگی و پیوستگی آن با آمدوشدهای روزمره، کنار گذاشته شده است. یکی از چنین سازه‌هایی، «پل خدآفرین» است؛ جایی که مرز دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود.
قفقاز، یا همان اران تاریخی، بخشی جدایی‌ناپذیر از ایران فرهنگی بوده است و تاریخی پیوسته با سرزمین ما دارد. آنچه میان اران و آذربایجان جدایی جغرافیایی می‌اندازد، رود خروشان ارس است. از این‌رو از دیربازِ تاریخی، بر روی این رود پلی ساخته شده است که دستیابی به دو سوی ارس را آسان می‌ساخت. این پل باستانی، همان است که اکنون نیز در مرز میان دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان دیده می‌شود و خداآفرین نام دارد. این پل، گذرگاهی بسیار مهم و راهبردی میان آذربایجان و قفقاز بوده است و هنوز هم با گذشت سده‌های بسیار، اهمیت خود را از دست نداده است.
پل خداآفرین در استان آذربایجان شرقی، در نزدیکی شهر خمارلوی شهرستان خداآفرین ساخته شده است. پل مرزی خداآفرین یکی از آثار مهم تاریخی استان آذربایجان شرقی است و پیوسته با تاریخ پُرفرازونشیب آن گستره است. دو رویداد تاریخی، از میان ده‌ها رویداد دیگر که با این سازه پیوستگی دارند، درخور یادآوری است؛ یکی گذر تازیان از روی این پل است، هنگامی که به آن پهنه تاختند و به قفقاز رفتند. دیگر جنگ‌های ایران و روس در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار و بستن دو پیمان‌نامه‌ی ترکمن‌چای و گلستان است. پل خداآفرین در آن جنگ بارها و بارها نبردها و کشکمش‌های خونینی را از سر گذراند و گذرگاهی برای ارتش‌های ایران و روس شد. بارها نیز بخش‌هایی از پل را ویران و از نو ساختند. تا آنکه سرانجام مرز میان دو کشور ایران و روسیه به‌شمار آمد و آن بخشی که دو سوی پل را به هم پیوند می‌داد، ویران کردند. این نیز برشمردنی است که بستر رودخانه‌ی ارس در جایی که پل خداآفرین ساخته شده است، به باریک‌ترین اندازه‌ی خود می‌رسد. این بستر در جایی که پل دیده می‌شود، سنگی است.
سازنده‌ی پل خداآفرین
هیچ‌گاه سنگ‌نبشته یا نشانه‌ای نوشتاری در بدنه یا پیرامون پل خداآفرین پیدا نشده است تا پژوهندگان بدانند زمان ساخت این پل به کدام دوره‌ی تاریخی بازمی‌گردد. از این‌رو، نمی‌توان تاریخی بی‌گمان و باریک‌بینانه برای ساخت پل خداآفرین برشمرد. با این همه، نشانه‌هایی در دست هست که ساخت پل را (در شکل نخستین خود) به زمان کوروش بزرگ بازمی‌گرداند. آن رد و نشانه‌ها، گروهی از باستان‌شناسان را به این باور رهنمون می‌کند که این پل را کوروش ساخت تا لشکریانش را به آن سوی ارس ببرَد. به همین سبب است که برخی نام پل خداآفرین را سیروس نیز دانسته‌اند. سیروس نامی است که یونانیان کوروش بزرگ را بدان می‌خواندند. اینکه آیا هخامنشیان سازنده ی پل خداآفرین بوده‌اند یا نه؟ سخنی است که نیاز به جست‌و‌جوهای تاریخی دارد. با این‌همه، گمانی در این نیست که این پل در زمان ساسانیان وجود داشته است. به همین سبب است که پل خداآفرین را باید سازه‌ای باستانی و بسیار کهن دانست. هرچند ویرانی‌های پی‌درپی، روی آن غباری از گذر روزگار کشیده و زمان ساخت پل را پنهان ساخته است.
ویژگی‌های پل خداآفرین
درازای پل خداآفرین استان آذربایجان شرقی، 160 متر است. اما این پل به تمامی در مرز کنونی ایران نیست. 120 متر آن در ایران است و 40 متر آن بخشی از جمهوری آذربایجان (ارّان) دانسته می‌شود. شمار تاق‌های پل خداآفرین به 15 عدد می‌رسد. این تاق‌ها اندازه‌های یکسانی ندارند. شاید ویرانی و سپس بازسازی‌های فراوان، تاق‌های پل را ناهمسان ساخته باشد. یک سبب آن نیز جایگیری پایه‌ی تاق‌ها بر روی صخره‌های پیرامون رودخانه است. موج‌شکن‌ها نیز در این پل، مانند بسیاری از پل کهن، دیده می‌شوند و در استواری و پابرجایی آن (تا آنجا که دست‌درازی‌های انسان اجازه داده است) نقش داشته‌اند. مصالحی هم که در ساخت پل به کار رفته است قلوه‌سنگ در پایه‌های پل است و آجر و ملات گچ و آهک در تاق‌ها و بدنه‌ی آن.
اما اینکه چرا این پل، خداآفرین نامیده شده؟ بازگفت‌های چندی دارد که برخی از آن‌ها افسانه‌ای است. آنچه بیشتر پذیرفتنی است این است که پایه‌های پل خداآفرین طبیعی و سنگی است، از این‌رو آن نام را بر روی این سازه گذاشته‌اند. پیش‌تر گفتیم که پل خداآفرین را پل سیروس هم می‌نامیدند. یک نام دیگر آن «پل خسرو» است که به گمان بسیار نامی است که در زمان ساسانیان به این سازه‌ی تاریخی و کهن داده شده بود.
نزدیک به 100 متر دورتر از پل خداآفرین، پلی دیگری هست که اکنون کم‌وبیش ویران شده است. این پل کوچک‌تر را صفویان در سده‌ی یازدهم مهی ساخته‌اند و 120 متر درازا دارد و دارای 10 تاق است. شاید اگر پل کوچک‌تر را در زمان خود مرمت و بازسازی کرده بودند به حال‌و‌روز ویران کنونی‌اش دچار نمی‌شد. این دو پل از دید معماری و طراحی، همانند نیستند.
پل خداآفرین استان آذربایجان شرقی در پنجم اسفندماه 1376، با شماره‌ی 1858 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است.
*با بهره‌جویی از: جستار حسن موسوی‌زاده در تارنمای «دایره‌المعارف بزرگ اسلامی»؛ گزارش خبرگزاری «میراث آریا».
