شاید گران‌بهاترین و ارزشمندترین سرمایه‌های زیست‌بوم جهان را درختان شکل می‌دهند. آن‌ها نه‌تنها از دید گیاه‌شناسی، بلکه از نگاه فرهنگی، نمادی، اسطوره‌ای و تاریخی مالامال از ارزش و نشانه‌های پُرمعنا هستند. درختان زندگی‌ای طولانی‌تر از دیگر گونه‌های گیاهی دارند و اگر بریده نشوند و دست نابکار شماری از انسان‌ها آن‌ها را از میان نبَرد، سده‌ها و چه‌بسا هزاره‌ها دوام می‌آورند و سرزندگی و شادابی خود را از دست نمی‌دهند. ایران ما از انگشت‌شمارترین سرزمین‌هایی است که در جای‌جای آن درختانی بسیار کهن و دیرینه‌سال ریشه گرفته‌اند و به‌جا مانده‌اند. بسنده است بدانیم که دومین درخت پیر جهان در ایران ریشه دوانده است: سرو 4500 ساله‌ی ابرکوه!
در باور و ذهن پیشینیان ما، درخت ستون جهان دانسته می‌شد و پیوندگاه زمین و آسمان بود. از این‌رو درخت سپند بود و بریدن و کندن آن گناهی نابخشودنی شمرده می‌شد. در جهان استوره‌های ایرانی و دیگر سرزمین‌ها نیز درخت سرشار از رمز و رازهاست؛ بدان اندازه که استوره‌های ما و جهان با درخت پیوندی ناگسستی یافته‌اند. به همان‌سان، در نمادشناسی رویاها، درخت جایگاهی شناساتر دارد و نمادِ انسان شناخته می‌شود. در فرهنگ ما ایرانیان نیز درخت سر به سوی مینو دارد و سخت گرامی و سپندینه است و نماد زندگی و درخت کیهانی دانسته می‌شود. از سپیده‌دم تاریخ تا به امروز، ما ایرانیان درخت را گرامی داشته‌ایم و در نگاهبانی از آن کوشیده‌ایم؛ مگر آن‌هایی که آزمندی‌شان درختان را هم آسوده نگذاشته است!
درختان سپندینه‌ی ایران
شماری از درختان در نزد ما ارج‌دارتر هستند و آکنده از نمادها و نشانه‌های مینوی. از همه بیشتر درخت سرو است که نماد ایرانیان شمرده می‌شود. از نگاره‌های تخت‌جمشید تا نقش قالی‌های ایرانی، سروِ بلند و سبز ایرانی را می‌توان دید و بازشناخت. سرو با زندگی ما، از همان روز که ایران شکل گرفت تا به اکنون (و بی‌گمان تا همیشه)، آمیخته و یکی شده است. سرو درخت سپند ایران و نماد ایستادگی و پایداری است و مالامال از رمزهای نمادین.
درخت انار نیز روزی‌آور شناخته می‌شود و ما آن را نماد جاودانگی می‌دانیم. به همین‌سان، درخت سدر نماد شُکوه و تازگی و طراوت است و درخت خرما زندگی‌بخش دانسته می‌شود. در متن کهن «بُندهش» از نخل خرما یاد شده است. کِشت این درخت حتا به روزگارانی کهن‌تر از هخامنشیان نیز می‌رسد. ایرانیان باستان نگاهبانی از نخل خرما را خویشکاری خود می‌دانستند.
درخت انجیر نیز از درختان سپندینه ایران است و به‌ویژه در بخش‌های جنوبی و خلیج فارس، جایگاهی نمایان و گرامی دارد. انجیر با تنه‌ی ستبر خود، شاخه‌هایی دارد که برخی از آن‌ها روبه آسمان دارند و برخی روبه زمین. از این‌رو خیال‌انگیز و نمادگونه است. درختی که همواره سبز است و برگ‌های تاج مانندش در فرازین‌ترین بخش آن می‌رویند.
درختان کهنسال ایران
درختان، همانند انسان‌ها، دوره های گوناگونی از زندگی را سپری می‌کنند. آن‌ها از نونهالی تا نهالی و جوانی و میان‌سالی و پیری را از سر می‌گذرانند و به دوران دیرزیستی و کهنسالی می‌رسند. کهنسالی دوره‌ای از زندگی درخت است که درون آن رو به پوسیدگی می‌نهد. این پوسیدگی گاه اندک است و گاه گسترده، اما به زندگی درخت پایان نمی‌دهد و این موجود زیبا و سبزینه تا سده‌ها و هزاره‌ها می‌تواند پایدار بماند.از این‌روست که درختان را کهنسال‌ترین موجودات کره‌ی خاکی ما می‌دانند.
برای شناخت سن درختان راه‌های گوناگونی وجود دارد. ساده‌ترین راه آن است که دایره‌های تنه‌ی درخت را که مرکزی یگانه دارند، بشمارند؛ یا از ابزار سال‌سنج بهره ببرند. راه‌های علمی دیگری نیز هست که به سادگی عمر درختان را نشان می‌دهد. گفته می‌شود در میان همه‌ی درختان، چنار کهنسال‌تر و دیرپاتر از دیگر رویندگان است. در ایران نیز شمار چنارهایی که سن آن‌ها سر به سده‌ها و هزاره‌ها می‌زند، فراوان و پُرشمار است.
برپایه‌ی پژوهشی که موسسه‌ی تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در چند سال پیش انجام داد، می‌دانیم که بیش از 570 اصله درخت کهنسال از 36 گونه‌ی درختی و درختچه‌ای وجود دارد و ثبت شده است (گزارش مجله‌ی طبیعت ایران). با جست‌وجوها و بررسی‌های افزون‌تر، بی‌گمان درختان کهنسال دیگری در گوشه‌گوشه‌ی ایران پیدا خواهد شد. برخی از آن درختان، در شرایطی سخت و بخشی نیز در شرایطی مناسب به زندگی خود ادامه می‌دهند و سرزمین ما را تازگی و زیبایی می‌بخشند.
برخی از دیرینه‌سال‌ترین درختان ایران
کهن‌ترین درختی که در ایران یافت شده است، سرو ابرکوه است. این درخت را «دیرینه‌سال‌ترین موجود زنده‌ی ایران» نام داده‌اند. پیش‌تر اشاره کردیم که سرو ابرکوه چهار سده و نیم‌پایدار مانده است. ایرانیان کهن باور داشتند که اشوزرتشت این درخت را کاشته است.
دومین درخت کهنسال ایران در روستای باشت در استان کهکیلویه و بویراحمد دیده می‌شود. عمر این درخت به 2700 سال می‌رسد. درخت کمان رستم، در شهر شهمیرزاد در استان سمنان، نیز 1300 سال است که پایدار مانده است. درختان ابرسیج سمنان، سرانی خراسان و ارس‌های شهرستانک، دیرینگی‌ای 2700 تا 2800 ساله دارند و سروهای اِستند و اِسفاد استان خراسان جنوبی سر به هزار سالگی می‌زنند. به همین‌گونه است درخت سرو 25 متری خرو در استان یزد که یکی از پیرترین درختان ایران شمرده می‌شود.
در رشته نوشتارهای «درختان کهنسال ایران» از این زنده‌ترین زندگان سرزمین‌مان یاد می‌کنیم؛ از درختانی که ادامه‌ی زندگی ما بستگی به پایداری آن‌ها دارد. درختان کهنسال ایران را در جای‌جای کشورمان می‌توان دید: سرو فورگ و درخت دوشنگان و رزگ و بهلگرد و فِرِست و اسکیونگ و رچ و بسیاری دیگر در خراسان جنوبی؛ درختان ارس و بنه رامه و ابرسیج و رودبارک در استان سمنان؛ درختان ارس سرانی و سرو آرچه و گردوی چپانلو و چنار کتلی در استان خراسان شمالی؛ سرو گوشه و سرو سنگان و گز بی‌بی‌دوست در استان سیستان و بلوچستان؛ درخت گسک و درخت روچی و ارس تخته مایان در استان خراسان رضوی؛ درخت هرزویل در گیلان و چنار کینج در مازندران؛ سرو ابرکوه در یزد سرو کلانی در فارس و گردوی کلوسه در اصفهان؛ چنار باغوار در همدان و بلوط بیان دره در کردستان و درخت داغ‌داران در کوهرنگ بختیاری و بسیاری درختان دیگر در ایران ما. همه‌ی این درختان سده‌های دراز است که در کنار نسل به نسل ایرانیان زندگی کرده‌اند و رویدادهای بسیار دیده‌اند و سختی‌ها و دشواری‌های تاریخ این سرزمین دیرپا را تاب آورده‌اند.
در نگاهبانی و پایداری درختان سرزمین‌مان کوشا باشیم!
* با بهره‌جویی از جستار مجله‌ی «طبیعت ایران»، جلد دوم، شماره 4 (آبان 1396).
