روستای شواز در فاصله 95 کیلومتری جنوب شرقی استان یزد در ادامه سلسله جبال شرکوه قرار دارد. پشت روستا متصل به کوه و مقابل روستا باز و منتهی به دشت وسیع است.
این روستا از آبادیهای قدیمی یزد است. قبرستان های قدیمی آن چه در شواز و چه در شواز کهنه و قلعه محکم و بزرگ و مرتفع آن دال بر گهنگی آبادی است. اما آنچه تاریخ زیست در این منطقه را به گذشته‌ای دور متصل می‌کند، وجود سنگ نگاره‌هایی است که در یک مطالعه تطبیقی و در مقایسه با سنگ نگاره‌های کوه ارنان ( که قدمتی 7 تا 12 هزار سال را دارد) مشابهتی را نشان می‌دهد که تاکنون مطالعات باستانی شناسی روی آن صورت نگرفته است.
موقعیت استقرار و شرایط توپوگرافی آن که مشابهت زیادی با روستای توران پشت نیر دارد، وسعت زیاد کفه طاقستان را تحت تسلط خود دارد و کیفیتی اساطیری را به ذهن متبادر می‌سازد. این ویژگی باعث شده که بتواند خطر هجوم غارتگران و متجاوزین را که بیشتر از سمت کفه و منطقه فارس روستا را تهدید می‌نموده خنثی نماید و بدین وسیله دوری فاصله از مرکز وشهرهای بزرگ را جبران نماید.
قلعه شواز نماد استواری علاوه بر موقعیت استراتژیکی روستا، وجود قلعه رفیع در ارتفاع مناسب و در پیشانی روستا ضریب دفاعی آن را دو چندان نموده است.
ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد درباره این قلعه می‌گوید: «مهمترین قلعه کوهستانی که در خاک یزد بنا شده، قلعه رفیع، محکم و با عظمت و خوش منظر شواز است. این قلعه را بر فراز صخره‌ای سنگی از سنگهای سخت رسوبی به ارتفاع یکصدمتر که از اطراف پرتگاه‌ها و خاکریزهای تند دارد، بنا کرده‌اند و قلعه زیست و زندگی بوده است. که مساحت آنرا 5000 متر مربع تخمین زده‌اند.»
دیوارهای اصلی بنا از سوی برون سنگی و از سوی درون خشت است. جرزهای اتاق‌ها و سقف‌ها نیز بیشتر از خشت بنا شده است و جزیی آجر در طاق سردرها به کار برده‌اند ولی درگاه ورودی قلعه از آجر است. قلعه در طرف شرق گاو پهلوی مرتفعی دارد که از آجر بنا شده است و از آن در کشیدن آب استفاده می‌کرده‌اند.
در سنگی قلعه در اندازه 7/1 *1 متر از نوع سنگهای رسوبی همان تپه است و پاشنه گرد آن نیز از سنگ می‌باشد. این در سنگی را در دوره‌های ناامنی متاخر برداشته‌اند و به جای در چوبی نصب کرده‌اند. برخی معتقدند همزمان با ساخت قلعه در ورودی نیز ساخته شده است.
این در بعد از مرمت قلعه توسط میراث فرهنگی به داخل قلعه منتقل شده و به جای آن یک درب چوبی نصب شده است. سقف یکی از اتاقهای قلعه با تیرهای چوبی از جنس چوب سنجد پوشیده شده است.
این چوب نسبت به انواع دیگر از مقاومت و استحکام در برابر فرسودگی، رطوبت و موریانه خوردگی برخوردار است. مصالح این قلعه از سنگ (ازاره دیوارهای قلعه و اتاق‌ها و طبقات اول) و خشت و گل است.
در یک نگاه سه نوع خشت را می‌توان تشخیص داد: خشتهای به ابعاد 5، 30، 30 و خشتهای 72.72.3 و خشتهای بزرگ به ابعاد 40.40، 10 سانتیمتر و قطر ملاط‌ها 5/2 الی 5 سانتیمتر متغیر است. ملاط‌ها از جنس گل و گاه با کاه خرد شده و ریگ اندود و دیوارها از گل است. خشت‌ها به لحاظ ساخت و فرم نیز سه گونه است. خشتهای با گل و ریگ که محکم وسفت است و خشت‌هایی که با گل بسیار نرم هستند که نمونه‌هایی از این دو در کاوش سایت باستانی غربال بیز مشاهده شده است. خشتهای نوع سوم که همان خشتهای بزرگ وقطور به ابعاد 40.40.10 است از مصالح متداول پیش از اسلام بویژه عصر ساسانی است. از ویژگی‌های دیگر این قلعه، داشتن برج‌هایی برای دیدبانی و حفاظت از قلعه است که قسمت‌هایی از آن با سنگ ازاره و خشت ساخته شده است.
اما نکته قابل توجهی که در مورد این برجها وجود دارد ساخت آنهاست. به نحوی که پس از ساخت برج با خشت، نمای آن را جهت استحکام بخشی و افزایش مقاومت در برابر حملات و تهاجم بیگانگان با سنگ کار شده است.
به اعتقاد دکتر جنیدی صاحب نظر در فرهنگ و تمدن پیش از اسلام، این شیوه برج سازی اقتباسی از فرهنگ ساسانیان و متعلق به معماری آن دوره است. از ویژگی‌های بارز قلعه سنگی شواز وجود قوس‌ها متعلق به دوران پیش از اسلام است. برخی از قوس‌ها این دژ حالتی میان قوس دایره‌ای اشکانی، ساسانی و جناقی پس از اسلام را دارند که نمونه آن در محل گنجینه آتشکده آذر گشب نیز دیده شده است. بر بدنه سنگی یکی از دیوارهای داخل قلعه سنگ نبشته‌ای متعلق به قرن 6 کشف شده که تاکنون در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است.
این سنگ نبشته در عین اینکه هنرمندانه نیست بسیار ابتدایی و با نوشتارها بدترکیب بر روی هم و در مکانی که در معرض دید همگان نیست به شیوه نامناسب کتابت و حجاری شده است.
براساس مطالعاتی که بر روی سنگ نبشته‌های اسلامی استان صورت گرفته هنوز کتیبه‌ای متعلق به قرن 6 در بنایی (قلعه، مسجد، مدرسه و…) که به اصطلاح کتبیه ساخت باشد دیده نشده است. تمام کتبیه‌های بررسی شده متعلق به قرن 6 مربوط به سنگ قبر و سنگ محراب است، که نمونه‌های آن نیز در قبرستان شواز موجود می‌باشد. اما سنگ نبشته مکشوفه داخل قلعه منحصر به فرد است و در تعیین تاریخ قلعه دارای اهمیت است. برای تعیین تاریخ ساخت قلعه نیاز به مقایسه این قلعه با قلعه‌های دیگر در سطح استان است اما به دلیل اینکه در دوره‌های ساسانی و اسلامی به بعد حتی تا دوره قاجار و پهلوی مسکونی بوده و بارها با مرمت وبازسازی و توسعه فضاهای آن پرداخته شده آن را متعلق به اواخر اشکانی و ساسانی می‌دانند.
در اواخر اشکانی و اوایل ساسانی اغلب قلعه‌های دفاعی بر تپه‌های مرتفع سنگی ساخته می‌شدند تا علاوه بر افزودن عظمت و شکوه قلعه بر محیط اطراف قلعه نیز اشراف داشته باشد. که این امر باعث می‌شده توانایی قلعه جهت دفاع و جلوگیری از تهاجم بیگانگان نسبت به ساکنین قلعه چند برابر شود. به اعتقاد دکتر جنیدی همانطور که برجهای ساسانی جهت استحکام بخشی و افزایش توان دفاعی با سنگ نماسازی می‌شده‌اند این قلعه نیز به شیوه معماری ساسانی ساخته شده است. چند قطعه سفال خاکستری مکشوفه داخل قلعه که دو قطعه آن با تزیین به شیوه کنده است احتمالا” از نوع سفال‌های خاکستری دوره تاریخی می‌باشند. وجود چند مغازه در داخل قلعه که در دل سنگ کنده شده‌اند حکایت از قدمت آبادی و شواز کهنه محلی است غیر مسکونی با فاصله 5 کیلومتری شواز در راه نصرآباد که هیچ نوع آبادانی از آن به جای نمانده است و منحصرا” در این محل بقایای قبرستانی قدیمی و چند مغازه که در دل کوه کنده شده‌اند و در دامنه کوه شواز کهنه وجود دارند.
قبرستان شواز قبرستان شواز از قبرستان‌های عجیب در خاک یزد است. بالای سر وپایین سر قبرها دو تخته سنگ نتراشیده و زمخت و کلفت و پهن به طور عمودی در زمین نصب شده و حدود نیم متر از زمین ارتفاع دارد. بر این سنگ‌ها هیچ‌گونه مطلبی نقش نشده است. نمای عمومی قبرستان و ترتیب و رنگ سنگ‌ها و رنگ تیرگی آنها حکایت از کهنگی قبرستان دارد.
این قسمت از قبرستان، کهنه تر از قبرهایی است که دارای سنگهای مورخ قرن 6 تا 8 هجری است. اهم سنگ قبرهای نوشته‌دار قبرستان به خط نسخ بر روی سنگ‌ها نامنظم سیاه رنگ طبیعی است. تعدادی هم سنگ قبرهای مرمر از قرن 10 و 11 هجری نیز بدست آمده است.
این قبرستان در حال حاضر روبه تخریب کامل است و اکثر قبرهای آن توسط افراد غیربومی که به دنبال یافتن اشیاء عتیقه و قدیمی در آن بوده‌اند تخلیه شده است. سنگ قبرهای آن نیز به گفته اهالی روستا توسط میراث فرهنگی جمع‌آوری شده است.
