راه‌نوردان تاریخی و گردشگران کنونی هنگامی که به اصفهان و روستای «گوَرت» می‌رسیدند آسمانی از بال‌زدن پی‌درپی کبوتران می‌دیدند که شگفت‌آور بود. آن‌ها گرداگرد برج‌های کبوترخانه‌ای گورت پرواز می‌کردند و هم این‌که هوا رو به تاریکی می‌رفت درون آشیانه‌های پُرشمار برج آرام می‌گرفتند. در آن هنگامه، دیدن آسمان گورت و پرواز کبوترانش تماشایی بود.
در راستای جاده‌ای که شهرهای اصفهان و نایین را به هم می‌رساند، روستایی تاریخی در پنج کیلومتری اصفهان دیده می‌شود که آن را «گوَرت» می‌نامند. باختر گورت با روستای خاتون‌آباد و شمال آن با رشته‌کوه‌ها همسایه است. گورت تاریخی سربه‌سر با جیِ کهن (اصفهان) دارد. اما یک رویداد مهم مردمان روستای گورت را دچار تاراج و کشتار کرد. زمانی که مغولان به این روستا رسیدند (سده‌ی هفتم مهی) دست به کشتن مردم و چپاول دارایی‌شان زدند. در روزگار صفویان نیز گسترش بیماری طاعون، گوَرتیان را گرفتار کرد. به هر روی، گورتی‌ها تاریخی دور و دراز را پشت سر گذاشته‌اند و نشانه‌هایی از آن گذشته‌ی پُرماجرا را در سازه‌های روستای خود به‌یادگار دارند. یکی از آن سازه‌های تاریخی، کبوترخانه‌ها است.
مجموعه‌ای از 22 کبوترخانه در گوَرت دیده می‌شود. دیرینه‌ترین آن‌ها به روزگار صفویان می‌رسد. سپس در دوره‌ی قاجار به اوج خود می‌رسد و بر شمار برج‌های کبوترخانه‌ای گورت افزوده می‌شود. هرچند برخی ساخت همه‌ی کبوترخانه‌های گورت را به دوره‌ی قاجار پیوند می‌دهند اما با پژوهش درازدامنی که پژوهشگری به نام جعفر بدیعی درباره‌ی آن سازه‌ها انجام داده است می‌دانیم که ساخت برخی از برج‌های کبوترخانه‌ای گورت به دوران صفویان بازمی‌گردد.
کبوترخانه‌های گورت نام‌هایی دارند که برگرفته از نام مالکان آن‌هاست. یکی از آن برج‌ها به کبوترخانه‌ی میرزا احمد آوازه دارد. این کبوترخانه که ثبت ملی نیز شده است، سازه‌ای استوانه‌ای است که از درون پنج‌بخشی است. پله‌هایی نیز برای دسترسی به بام در درون سازه ساخته شده است. در نزدیکی کبوترخانه‌ی میرزا احمد کاریزی (قناتی) نیز بوده که گویا اکنون خشک شده است. از این کاریز برای برآورده‌کردن (:تامین) آب مورد نیاز کبوتران و زمین‌های کشاورزی بهره بُرده می‌شده است. این را نیز بگوییم که کبوترخانه‌ی یادشده دو اشکوبه‌ای (:طبقه‌ای) ساخته شده است و بیش از دو هزار کبوتر را در خود جای می‌دهد.
در کبوترخانه‌ی میرزا احمد گوَرت، سه درِ ورودی دیده می‌شود. این درها را یکبار در سال باز می‌کردند تا کودهها را گردآوری کنند. سپس درها را با تیغه‌ای گِل می‌گرفتند و می‌بستند تا راه نفوذ به کبوترخانه را ببندند. دریچه‌های ورود کبوتران نیز به‌گونه‌ای ساخته شده است که پرندگان شکاری نتوانند درون برج راه پیدا کنند. آشیانه‌ها نیز درون برج از نیم‌متری زمین تا سقف ساخته شده‌اند. برپایه‌ی پژوهش بدیعی، میان هشت تا نُه هزار لانه کبوتر در کبوترخانه‌ی میرزا احمد گورت دیده می‌شود. ساخت‌مایه‌ی (:مصالح) به‌کار بُرده شده نیز خشت و آجر و گِل و ملات است. در این کبوترخانه نیز مانند دیگر سازه‌های همگون، نواری از گچ در بیرون سازه دیده می‌شود. این نوار گچی راه یافتن مارها و خزندگان را به درون برج ناشدنی می‌ساخته است. این نوارها را مارگیر می‌نامند و سطح لغزنده‌ای دارند.
همه‌ی نشانه‌ها گویای آن است که سازندگان برج‌های کبوترخانه‌ای ایران آگاهی‌های ژرف جانورشناسی داشته‌اند و سازه‌هایی پدید آورده‌اند که از هر رو که بنگریم ویژه و مناسب برای آشیانه‌گزینی کبوتران است. آن مهرازان (:معماران)هنرمند ریزه‌کاری‌هایی در ساخت کبوترخانه‌ها به‌کار بُرده‌اند که به‌راستی شگفتی ما را برمی‌انگیزد و نشان از ریزبینی و شناخت بسیار آن‌ها از اقلیم خود دارد. برج‌های کبوترخانه‌ای گوَرت اصفهان نیز از چنین ویژگی‌ای برخوردارند. آن‌ها می‌توانند در صنعت گردشگری اصفهان نمونه باشند.
*یاری‌نامه: بیش‌ترین آگاهی‌های این نوشتار برگرفته از مقاله‌ی جعفر بدیعی است، با این مشخصات: «بررسی ساختار معماری کبوترخانه‌ی میرزا احمد گورت (نوآوری در افزایش تولیدات کشاورزی)»/ مجید بدیعی، حسن اکبری و مصیب امیری/ دوفصلنامه‌ی معماری اقلیم گرم‌وخشک (سال دهم، شماره پانزدهم، بهار و تابستان 1401).
