آرتور اپهام پوپ، خاورشناسی که پژوهش‌های درازدامنی در دهه‌ی هفتاد میلادی درباره‌ی هنر و مهرازی (:معماری) ایران انجام داده بود، آسمانه‌ی (:سقف) نیم‌دایره‌ای «چهارتاقی بازه‌هور» را کهن‌ترین گنبد جهان می‌دانست. به‌درستی هم در ایران سازه‌ی چهارتاقی‌ای دیرینه‌تر از بازه‌هور خراسان سراغ نداریم. از این‌رو ارزش این اثر تاریخی بیش از آن است که در نگاه نخست به‌گمان می‌رسد.برای دیدن چهارتاقی بازه‌هور باید پا در جاده‌ی کهن مشهد- تربت حیدریه گذاشت و به شهرستان رباط‌سفید و روستای بازه‌هور رسید. این روستا تا شهر مشهد بیش از 70 کیلومتر دوری دارد و پیوندگاهی برای راه‌های کهنی بوده است که خراسان و سیستان و کرمان را به هم می‌رسانده است. یک نشانه‌ی جغرافیایی دیگر این چهارتاقی، بخش کوهستانی و گردنه‌ی آن است و دژی که به نام قلعه‌دختر شناخته می‌شود.
چهارتاقی بازه‌هور در روزگار باستانی ایران پی افکنده شده است، اما این‌که در چه زمان و دوره‌ای؟ دو دیدگاه بازگو شده است: برخی آن را ساخته‌شده در روزگار اشکانیان (پارتیان) می‌دانند و می‌گویند در روزگار ساسانیان بازسازی شده است. برخی دیگر آن را چهارتاقی‌ای بازمانده از روزگار شاهنشاهی ساسانیان برمی‌شمارند. اگر گمان نخست را درست بدانیم، چهارتاقی بازه‌هور از انگشت‌شمارترین سازههای اشکانی است که به‌جا مانده است. پژوهندگان نشانه‌هایی نیز از بازسازی این چهارتاقی در دوره‌ی سلجوقیان (سده‌ی ششم مهی) یافته‌اند. ارزش و اهمیت این سازه‌ی کهن بسیار است و در میان چهارتاقی‌های ایران نمایان‌تر و برجسته‌تر است.
اما بازه‌هور به چه معناست؟ این واژه را به معنای دره‌ی خورشید دانسته‌اند. هر چند گویا در زبان‌های باستانی معنای دیگری برای آن شناسانده‌اند. به هر روی، چه بسا تابش پرتوهای خورشید بر این سازه‌ی چهارتاقی جلوه‌ای به آن می‌بخشد که آن نام را درخور و مناسب می‌سازد.
مجموعه سازه‌هایی که پیرامون چهارتاقی بازه‌هور هست، این گمان را در نزد برخی از باستان‌شناسان پیش کشیده است که بازه‌هور بخش مرکزی دژی باستانی بوده است. آن‌ها سخن از زمین 20 هکتاری گرداگرد چهارتاقی به‌میان می‌آورند که با این سازه پیوند دارد، اما باستان‌شناسان و پژوهندگان دیگر این چهارتاقی را آتشکده‌ای می‌دانند که در روزگار باستانی ایران آتش سپند در آن فروزان بوده است. یک نکته‌ی بسیار مهم دیگر آن است که چهارتاقی بازه‌هور جایی برای رصد ستارگان و ستاره‌شناسی بوده و کارکردی در شناخت تقویم خورشیدی داشته است. این دیدگاه به‌تازگی عنوان شده است. در کنار چهارتاقی، چند سازه مانند: دژی کهن، ستونی تاریخی و چند پهنه‌ی باستانی شناسایی شده است.
بازه‌هور گنبدی زیبا و سه درگاهی (ورودی) دارد و مهرازی آن چشم‌نواز است. درگاهی اصلی همان است که در باختر بنا ساخته شده است. شاید در گذشته‌های باستانی، سازههای دیگری در کنار این چهارتاقی بوده که اکنون رد و نشانی از آن‌ها به‌جا نمانده است.
گنبد بازه‌هور بلندایی 7 متری دارد و ستبری هر ستون 6 متری است. یک گمان دیگر آن است که در این سازه، راه‌روها و دیوارهایی وجود داشته است. حتا می‌توان گفت که برخوردار از ایوان هم بوده است. چنین ویژگی‌ای در دیگر چهارتاقی‌ها دیده نمی‌شود. از همین‌روست که بازه‌هور را دارای کاربری‌ای بیش از یک آتشگاه دانسته‌اند.
برای برپا کردن این سازه‌ی آیینی زیبا از ساخت‌مایه‌هایی (:مصالحی) مانند سنگ و گچ بهره برده شده است. شگفت است که با این ساخت‌مایه‌ها‌‌ی ساده سازه‌ای بدین شکوه و دل‌نوازی برپا شده است و مهرازی‌ای دارد که هر بیننده و نگرنده‌ای را به ستایش و آفرین وامی‌دارد.
چهارتاقی بازه‌هور در شهریورماه 1310 خورشیدی، در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است و نخستین اثر ثبت ملی شده‌ی خراسان است. این نیز گفتنی است که در شهریورماه 1393 گروهی باستان‌شناس از دانشگاه تهران، به سرپرستی دکتر خانیکی، از هموندان هیات علمی دانشگاه، سرگرم گمانه‌زنی درباره‌ی این چهارتاقی و گستره‌ی پیرامون آن شدند. خانیکی در برآوردهای نخستین، این چهارتاقی را مانند تالار باشکوه ساسانی‌ای دانسته بود. باور او چنین است که این سازه، شاهی و وابسته (:متعلق) به درباریان ساسانی بوده است (گزارش خبرگزاری مهر).
در سال‌های دور نیز هرتسفلد و آندره گدار، دو تَن از سرشناس‌ترین باستان‌شناسان و خاورشناسان، جُستارهایی درباره‌ی بازه‌هور انتشار داده بودند. از این دید، چهارتاقی بازه‌هور آوازه‌ای جهانی در نزد خاورشناسان دارد.
*یاری‌نامه: تارنماهای سفر24؛ خبرگزاری ایسنا؛ مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و ویکی‌پدیا.
رازگونگی سازههای چهارتاقی ایران
گفته می‌شود بازه‌هور، به معنای دره‌ی خورشید است
بازه‌هور؛ نخستین اثر ثبت ملی شده‌ی خراسان
فرتورها از سعید نقیییان است.
