چند سال پیش، گروهی از نویسندگان (زیر نظر آرش نورآقایی) بانی مجموعهای با عنوان «اهل ایرانم» شدند. نخستین کتاب از آن مجموعه با عنوان «اهل کاشانم» در سال 1399 خورشیدی چاپ شد. آن کتاب راهنمای گردشگری و شناخت تاریخ و فرهنگ و آثار فراوان شهر کاشان بود. اکنون کتابی دیگر از مجموعهی یادشده با عنوان «اهل اردکانم»، به کوشش گروهی از نویسندگان (به سرپرستی آرش نورآقایی) منتشر شده است. این کتاب پُربرگ (573 رویه) بیگمان ارزش پژوهشی بسیاری دارد و راهنمای گردشگری مهمی برای شناخت باریکنگرانهی شهرستان کهن و تاریخی اردکان است.
«اهل اردکانم» را نشر نوسده در زمستان امسال (1401 خورشیدی) با شمارگان هزار نسخه در دسترس خوانندگان و جویندگان تاریخ و فرهنگ و هنر اردکان قرار داده است. ویراستاران علمی این کتاب مهرداد قدردان و علی سپهری اردکانی هستند و ویراستاری ادبی آن را وحید مهماننواز بردوش داشته است.
کتابی ریزبینانه در شناخت اردکان
کتاب یادشده با عنوان فرعی «راهنمای گردشگری شهرستان اردکان»، به «اهلی اردکان» پیشکش شده است. در آغاز، پیشگفتاری از رضا ملاحسینی اردکانی آمده است. در این سخنِ آغازین، از شهرستان اردکان و کارهای انجامشده در آن و شناسایی کوتاهی از کتاب «اهل اردکانم» مطالبی درخور در اختیار خواننده گذاشته شده است. پس از آشنایی با نام پدیدآوردندگان کتاب، «راهنمای استفاده از کتاب» آمده است تا خواننده بتواند به شیوهای درست از انبوه آگاهیهای این کتاب بهره ببرد. «آلبوم میراث طبیعی اردکان» و «نقشهی ایزومتریک شهرستان اردکان و مناطق پیرامون»، خواننده را به بخشهای سیزدهگانهی کتاب «اهل اردکانم» رهنمون میشود. اما پیش از آغاز بخشها، نوشتهای خواندنی با عنوان «10 دلیل؛ چرا اردکان را دوست داریم؟» آمده است تا ارزشهای میراثی و هنری و تاریخی اردکان بیش از پیش آشکار باشد.
بخشبندیهای کتاب «اهل اردکانم»
بخشهای سیزدهگانهی کتاب «اهل اردکانم» دربردارندهی نوشتارهای آگاهیبخش و یادکردنیای است؛ بدینگونه:
– بخش نخست، با عنوان «زادبوم»؛ آنچه در این پاره از کتاب در اختیار خواننده گذاشته شده، گزارش باریکبینانهای از جغرافیا و تاریخ اردکان است. در بخش جغرافیایی از کویرها، زیستبوم، تپههای شنی، ریگزارها و آبوهوای شهرستان اردکان سخن به میان آمده است و پوشش گیاهی و جانوری و منابع طبیعی آن و فلزاتی که در آن پهنه به دستآمدنی است.
– بخش دوم، با عنوان «پیشینه»؛ در این پاره از کتاب به محوطههای باستانی و تاریخی اردکان پرداخته شده است. نخست گزارشی کوتاه از کاوشهای باستانی در این بخش از استان یزد آمده و سپس یکیک محوطهها شناسانده شدهاند: محوطههای باستانی چَکچَک، سنگنگارههای مزرعهی مفیدی، آتشکدهی هفتادر، خرانق، کچیب و مسجد جامع. یک رویه از این بخش هم گاهنگاری اردکان برپایهی محوطههای باستانشناسی است.
– بخش سوم، با عنوان «کوی کویری»؛ در این پارهی پُردامنه، در آغاز از نامشناسی (:وجهتسمیه) اردکان یاد شده، سپس به سیر تحول شکلگیری شهر اردکان پرداخته شده است و در آن دربارهی دروازهها، برجها، گذرها، ساباتها، کوچهها، بازار، برزنهای کهن، مسجدهای تاریخی، خانقاهها، تکیهها، آرامستان، خانههای تاریخی، گرمابهها و آسیابهای تاریخدار، محلههای بیرون از حصار تاریخی اردکان (مانند: شریفآباد)، آبانبارها و بسیاری نکتههای آموختنی و دانستنی دیگر آگاهیهای بسیار خواندنیای پیش روی خواننده گذاشته شده است.
– بخش چهارم، با عنوان «آبادی در بادیه»؛ این بخش ویژهی خرانق، تاریخ و جغرافیا و دروازهها و سازهها و بسیاری از بناهای دیگر این شهر تاریخی است. به همینگونه از روستاهای بخش خرانق و دژهای آن، هرآنچه را که خواننده باید بداند با گشادهدستی و توضیحاتی باارزش سخن گفته شده است. نقشهی قلعهی تاریخی خرانق، برگ پایانی این بخش است.
– بخش پنجم، با عنوان «بستان بیابانستان»؛ عقدا و آنچه به تاریخ و جغرافیا و ویژگیهای این شهر دیرینه پیوند دارد، در این بخش شناسانده شده است. تنها بسنده است به سربرگهای بخش پنجم اشاره کنیم تا گستردگی کار نویسندگان کتاب در شناساندن عقدا روشن شود: جغرافی، تاریخ، نامشناسی، ویژگیهای مهرازی، کاروانسرا، آبانبار، چاپارخانه، برجها، دروازه، مسجدها، گرمابهها، بازار، روستاها، نقشهی بافت تاریخی عقدا و بسیاری نکتههای دیگر.
– بخش ششم، با عنوان «بهدینان»؛ نمیتوان اردکان را بدون شناخت تاریخ و فرهنگ و آیینهای بهدینان (زرتشتیان) این شهر، شناختهشده دانست. نویسندگان کتاب در این پاره از پژوهش بنیادین خود به این نکتهها دربارهی بهدینان اردکان اشاره کردهاند: زرتشتوزرتشتیان، اوستا، مفاهیم دینی زرتشتیان، جشنها، گاهنبارها، هیرمبا، آتشکده و آتشگاه، خوراکیها و نمونههای دیگر. از پیران و زیارتگاههای سپند زرتشتیان در اردکان نیز یاد شده است؛ مانند: پیر سبز، پیر هریشت و پارسبانو. سپس از درمهرها و دخمهها سخن به میان آمده است و یادکردی ویژه از مانکجی لیمجیهاتریا و نقش بسیار او در بهبودی زندگی زرتشتیان یزد (و ایران) شده است.
– بخش هفتم، با عنوان «کاریز»؛ کاریز پارسیشدهی واژهی قنات است. در این پاره از کتاب از تاریخچهی کاریزها، واژههای درپیوند با کاریز، شیوهی ساخت و نگهداری آنها، کاریزهای درون و بیرون اردکان، چگونگی مدیریت و آبگیری آنها و مسایل دیگر آگاهیهای درخوری آمده است.
– بخش هشتم، با عنوان «منزلگاه»؛ این بهره از کتاب ویژهی کاروانسراهای کهن اردکان است و در آن از پیشینهی کاروانسراها، مهرازی آنها، واژههای درپیوند با سازههای کاروانسرایی، راههای کاروانرو، شناخت تکتک کاروانسراها و رباطهای اردکان، بسیاری نکتههای تازه و خواندنی آمده است.
– بخش نهم، با عنوان «بادخن»؛ بادخن همان بادگیر است. اردکان نیز مانند دیگر شهرهای یزد بادگیرهای تاریخی و زیبای بسیاری دارد که نویسندگان این کتابِ ارزشمند از یادکرد آن غافل نبودهاند و بخشی دامنهدار از کتاب را ویژهی آن کردهاند. در این بخش از مهرازی بادگیرها، بادگیرهای چندگانه، شیوهی کار بادگیرها و دیگر آگاهیها دربارهی این سازه آگاه میشویم.
– بخش دهم، با عنوان «تحفه»؛ ویژهی هنر و صنایع دستی اردکان است؛ از قالیبافی و زیلوبافی گرفته تا لبافی و زنجیرسازی و آهنگری و رنگرزی و پلاسبافی و کاشیسازی.
– بخش یازدهم، با عنوان «گذرهای گشتوگذار»؛ خوانندهی جستوجوگر در این بخش از کتاب «اهل اردکانم» با زیستبوم و راههای طبیعتگردی، درختان کهنسال اردکان، ریگستانها و راههای دسترسی به آنها آشنا میشود و با نقشههایی پُرکاربرد، راههای اردکان را برای دیدن گردشگریهای آن میشناسد. عنوانهای فرعی این بخش چنین است: زیارتکوه، سیاهکوه، درهانجیر، کالنمک، ریگستان، ریگ شتران، ریگ مغستان، قنات عیشآباد، رکابزنی در جادهها، غار اشکفت یزدان، درهخَل، غار یحیی، غار بوژنه، دره لای رستم، گزستان و چندین جای دیگر.
– بخش دوازدهم، با عنوان «از شورزار تا شیرینبار»؛ این بخش شناساندن دسترنج اردکانیهاست؛ مانند: پسته، انار و روناس و آگاهی بسیار دربارهی آنها؛ و نیز شناساندن پیشههای عصاری و عطاری در اردکان.
– بخش سیزدهم، با عنوان «ناشتاشام»؛ این عنوان زیبا اشاره است به خوراکها و نوشاکهای ویژهی اردکان. در بخش نشتاشام از آش بیبی سهشنبه، آش حسین، آش شولی، اشکنه ارده، اشکنه مغزپسته، اُنخودو، چاشنی، حلوای سِن، سیب بادمجونگ، سیروسداب و بسیاری خوراکیهای دیگر سخن گفته شده تا کام خوانندگان از خواندن دربارهی آنها و عکسهای فراوان خوراکیها، شیرینتر شود.
در بخش پایانی کتاب به این عنوانها برخورد میکنیم و توضیحاتی که دربارهی آنها آمده است: برخی از مشاهیر و بزرگان اردکان، لهجه اردکانی، آیینهای عاشورایی در اردکان، تقویم رویدادهای گردشگری شهرستان اردکان، راهنمای تدوین برنامه و اطلاعات سفر به اردکان (دربردارندهی نشانی و شماره تماس هتلها، اقامتگاهها، رستورانها، موزهها، بازارچهها و کارگاههای صنایع دستی و شرکتهای خدمات مسافرت هوایی). نمایه و سرچشمهها (:منابع) برگهای پایانی این کتاب دلانگیز و راهنما است.
اشاره به چند ویژگی برجستهی دیگر کتاب «اهل اردکانم»
کتاب «اهل اردکانم» بهراستی سزوار تاریخوفرهنگ کهنشهر اردکان است و نویسندگان آن در شناساندن آن بخش از کشورمان سنگِ تمام گذاشتهاند. افزونبر بخشبندیهایی که فهرستوار از درونمایهی آنها یاد کردیم، به چند ویژگی دیگر کتاب نیز باید اشاره کرد:
– هر فصل از کتاب با نشانهای رنگی از بخشهای دیگر جدا شده است تا گیرایی و چشمنوازی کتاب افزونتر باشد؛
– ذوقورزی در برگزیدن عنوانِ بخشها، یادکردنی است و نشانهای دیگر از جذابیت کتاب برای خوانندگان است؛
– فرتورهای (:عکسهای) فراوان کتاب در نهایت زیبایی است و بسیار روشن و دیدنی چاپ شدهاند؛
– نثر کتاب، ساده و زیبا و بیگره است و آگاهیهای بایسته با عباراتی روشن در اختیار خواننده گذاشته شده است؛
– اندازه (:قطع) کتاب مناسب کتاب راهنما است و گردشگر میتواند بهسادگی آن را با خود اینجا و آنجا ببرد و حجم بسیار نگیرد. این، از بایستههای کتابهای گردشگری و راهنماست؛
– فراگیری موضوعات و درونمایهی کتاب درخور یادکرد بسیار است. میتوان گفت که هیچ سخنی نیست که با پیشینه و فرهنگ و هنر کهن و اکنونی اردکان پیوند داشته باشد و در این کتاب باارزش به آن اشاره نشده باشد؛
– شناساندن (معرفی) کوتاه فیلمهای سینمایی و فیلمهای مستند و کتابهای سفرنامهایی که با اردکان پیوند دارند در جایجای کتاب و به شیوهای کادربندی شده و واضح، بهکوتاهی آمده و از این دید نیز آگاهیهای بسیار خوبی در اختیار خواننده گذاشته شده است.
سخن پایانی دربارهی کتاب «اهل اردکانم»
کتاب ارجدار «اهل اردکانم» درخور ستایش فراوان است و پیداست که برای فراهمآوردن نوشتهها و فرتورها و نقشههای آن رنجهای بسیاری بُرده شده است. این کار مهم بیگمان با صَرف زمان طولانی بهدستآمدنی بوده است و باید ارزش کار نویسندگان و فراهمکنندگان کتاب را شناخت و آفرینگوی آنان بود. امیدواریم مجموعهی «اهل ایرانم» به همین شیوه ادامه پیدا کند و دربارهی دیگر شهرستانهای ایران کتابی به سانِ «اهل اردکانم» تهیه و در دسترس دوستداران گذاشته شود.
کتاب «اهل اردکانم» از سوی نشر نوسده در 754 رویه، به بهای 600 هزار تومان عرضه شده است.
لینک فروش اینترنتی کتاب «اهل اردکانم»
دوستداران همچنین میتوانند از راه تلفنهای 31- 02188325329 این کتاب را خریداری کنند.
