خدمات و سهم کاتبان هندو در توسعه زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند، عنوان نشستی بود که دوشنبه 15 اسفند با سخنرانی دکتر حمیدرضا قلیچ‌خانی در مرکز فرهنگی سوامی ویوکاناندا (هند) برگزار شد.
در ابتدا دکتر بلرام شوکلا، رئیس مرکز فرهنگی سوامی ویوکاناندا (هند) پس از خوش‌آمدگویی به میهمانان از نخستین نشستی که در این مرکز با حضور پژوهشگران و ادیبان برگزار شد اظهار خرسندی کرد.
سپس حمیدرضا قلیچ‌خانی گفت: کهن‌ترین کتیبه‌ی شناخته شده به زبانِ فارسی، بر سردر دروازه‌ی شرقی مسجد قبه‌الاسالم در کنار قطب منار در جنوب دهلی کنونی واقع است که تاریخ ساخت مسجد را در سال 587 ق. توسط قطب‌الدین ایبک بیان کرده است. متن کتیبه چنین است: «این مسجد را بنیاد کرد قطب‌الدین، خدا رحمت کناد و هرکه بیند این خیر را دعا کند.»
وی افزود: در دوره‌ی شیرشاه سوری در اواسط سده‌ی 10 هجری، در پورانا قلعه (قلعه کهنه) دهلی دارای 5 محراب است. نکته جالب این‌که در محراب ایت مسجد شعری به زبان فارسی کتابت شده است و این نشان‌دهنده اهمیت هندی‌ها به زبان فارسی است.
این اشعار در محراب مسجد حجاری شده است:
الهی رحم کن کالودگانیم / بخون دل جگر پالودگانیم
هدایت را ز موزونی پدیدار / که ما در کار خود کم بودگانیم
تا جهان آباد باشد این مقام آباد باد / خلق عالم اندرش هم خرم و هم شاد باد
وی افزود: منظور از این‌که 700 سال زبان فارسی در شبه قاره هند مرسوم بوده است این است که این زبان دیوانی بوده است همان طور که در دوره هخامنشیان زبان دیوانی، آرامی بوده است. در گذشته غیر از قشر دانشگاهی هیچ کس زبان فارسی و عربی بلد نبوده و امروزه نیز این قشر انگلیسی بلد نیستند و به زبان هندی سخن می‌گویند.
قلیچ‌خانی افزود: در ایران یک خط و یک زبان داریم اما شگفت‌انگیز است که در هند از هر ایالتی به ایالت دیگر بروید نوع خط و گویش زبانی تغییر می‌کند. کاتبان هندو در دوره بابلیان هند تا حمله نادرشاه به هند هزاران کتاب را به زبان فارسی و عربی کتابت کردند.
وی گفت: هنر هندی‌ها روی سنگ است و کتابت‌شان نیز روی سنگ است. تاج محل که جزو عجایب هفتگانه است از کتیبه‌هایی بهره برده که توجه هندی‌ها به زبان فارسی را نشان می‌دهد و ما نمی‌توانیم نمونه‌هایش را در ایران پیدا کنیم.
برخی از منابع اردو زبان همچون «صحیفه خوشنویسان» از کاتبان هندو در میان خوشنویسان ایرانی و کاتبان هندی مسلمان یاد کرده‌اند؛ شاغل عثمانی، این کاتبان هندو را به اختصار معرفی کرده است: راجه امید سنگه، رای بچولال تمکین، منشی بهاری لال برهمن، بهاری لال مشتاق، کنور پریک کشور، رای پریم ناته، منشی پناتال ناظم و…
در کتاب «منشی نولکشور اور ان کی خطّاط و خوشنویس» از امیرحسن نورانی نیز تعدادی از کاتبان چاپنویس هندو که با منشی نولکشور همکاری داشتند، یاد شده است: منشی برج لال، پیاری لال کالن، منشی تلک رام هوش، منشی چهیدی لال، منشی چمن لال، خیراتی لال شگفته، منشی دیبی پرشاد سحر و…
انجامه رقعات (انشاء) بیدل دهلوی، کاتب: کهرک رای بن جسونت رای بن کاسی رام کایستهه شری باست گهری متوطن جکله کوره جهان آباد، 1222 ق.، کتابخانه دانشگاه تهران، ش 9
انجامه رقعات (انشاء) بیدل دهلوی، کاتب: کهرک رای بن جسونت رای بن کاسی رام کایستهه شری باست گهری متوطن جکله کوره جهان آباد، 1222 ق. کتابخانه دانشگاه تهران، ش 9798
سخنران بعدی نشست احسان شکراللهی بود. وی گفت: چند سال پیش به هند رفتم و شاهد این بودم که آثار درخشانی از زبان فارسی با نگارش خوشنویسان در بناهای تاریخی هند وجود دارد. ایران و هندوستان دو کشور همجوار هستند و درهم تنیدگی میراث مشترک ایران و هند است و این هم‌ریشگی پیشینه کهنی دارد.
وی افزود: این دو تمدن و دو فرهنگ جدا از هم نیستند و در روزگار کنونی، جغرافیا ما را از هم جدا کرده است. هند بزرگترین عرصه‌ای بوده که زبان فارسی در آن رواج داشته است با این‌که خاستگاه زبان فارسی خراسان بزرگ بوده است ولی ایران امروزی و ایرانشهر (افغانستان، تاجیکستان و…) به لحاظ وسعت جغرافیا با هند برابری نمی‌کند.
این نسخه‌پژوه ادامه داد: در شبه قاره هند، پاکستان، بنگلادش و… گستره بزرگی دارند که عظمت جغرافیایی آن تحت سیطره زبان فارسی بوده است.
وی سخنانش را با قطعه شعری که سروده بود به پایان رساند:
در بهارات هنرپیشه فراوان داریم / که کمربسته خدمت به زبان دری است
هندی و اهل بهارات همان ایرانی است / آسیایی نتوان گفت که خود ریگ وداست
