در گستره‌های آذری‌نشین ایران، در استان‌های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و برخی جاهای دیگر، آیینی برگزار می‌شود که آن را «تَکم‌گردانی» می‌نامند. تکم‌گردانی جشنی برای به پیشوار نوروز رفتن است.
عروسکی که همه‌ی آیین تکم‌گردانی با به بازی درآوردن آن انجام می‌شود، تَکم نام دارد. تکم واژه‌ای تُرکی است و «بُزِ من» معنی می‌دهد. این عروسک به شکل بُز است و آن را چوبی به اندازه‌ی 30 سانتی‌متر نگه می‌دارد، بدان اندازه که تکم‌گردان می‌تواند چوب را بچرخاند و بازی دهد تا دیگران از دیدن حرکت‌های آن شادی ببرند! پوشش عروسک تکم از پارچه‌های رنگین است که از فرش و گلیم گرفته شده است. تکم، منجوق (:آرایه‌ی روی لباس) و آینه هم دارد. بر روی سر عروسک نیز پَری از مرغ یا خروس می‌چسبانند و بدین‌گونه آرایش‌اش می‌دهند تا دل‌پسندتر به چشم بیاید.
با به حرکت درآوردن چوب، تکم به رقص و بازی‌گوشی می‌پردازد و تکم‌گردان با تکان دادن دستش، پیچ‌وتابی به تکم می‌دهد. تکم که جامه‌ی رنگین (و بیش‌تر قرمزرنگ) دارد با آهنگ و ترانه‌ای که تکم‌گردان می‌خواند، دیگران را سرگرم می‌کند. اما هر بخش تکم نشانه‌ای است: رنگ سُرخ جامه‌اش نشانه‌ی شادی است و یادآور جشن‌های عروسی، آینه رمز و نشانه‌ی روشنایی است و زنگوله‌ای که به آن می‌بندند ابزاری برای آگاهی‌رسانی است و فراخوان به دیگران تا در جشن تکم‌گردانی باشنده باشند و بدین‌گونه به پیشواز نوروز فرخنده و جشن سال نو بروند.
آن‌هایی که درباره‌ی ریشه‌های تکم‌گردانی پژوهش کرده‌اند، این جشن را در بنیاد ویژ‌ه‌ی دامداران می‌دانند که سپس‌تر در میان دیگر مردم نیز رواج یافته است. حتا برای این آیین ریشه‌هایی باستانی نیز شناخته‌اند و می‌گویند تکم‌گردانی آیینی بازمانده از آوازخوانان و دوره‌گردانان باستانی ایران است.
تکم‌گردانی در نیمه‌های اسفندماه (نزدیک به چهارشنبه‌سوری) در میان روستاییان آذربایجان انجام می‌شود. تکم‌گردان سینی‌ای از نُقل‌ونبات در دست دارد و شمع و آینه‌ای همراه اوست. در دوره‌گردی‌های تکم‌گردان، آن‌چه بیش از همه به‌گوش می‌رسد آواز و ترانه‌های بومی آذری است که با صدایی خوش خوانده می‌شوند. این اشعار نویدبخش آمدن نوروز است. از این‌روست که تکم‌گردان‌ها را پیک نوروزی نیز می‌نامند. سروده‌های آن‌ها نه تنها نویدرسان آمدن نوروز است بلکه آرزوی خوشبختی و شادمانی برای مردم هم هست. خودِ تکم‌گردان‌ها نیز مانند عروسک همراه‌شان، جامه‌ای رنگین و شاد بر تَن می‌کنند و در ازای کار شادی‌بخشی که انجام می‌دهند، پیشکش‌هایی از مردم دریافت می‌کنند. این پیشکش‌ها بیش‌تر خوراکی‌ها است و شیرینی و تخم مرغ. گاه نیز به نشانه‌ی سپاس‌گزاری از شادی‌آوری او، جامه‌ای (لباسی) به تکم‌گردان داده می‌شود. اگر هم پولی به آن‌ها داده شود همه را خرج خرید جامه‌های نوروزی می‌کنند یا خرید خوراکی‌های سفره‌ی هفت‌سین. این کار را دلیل برکت‌بخشی به سفره‌ی خود می‌دانند.
تکم‌گردان‌ها نه‌تنها در استان‌های آذری‌نشین، بلکه در گیلان نیز سرگرم شادی‌بخشی به مردم و برگزاری این جشن و آیین دیرپا هستند و هر کاری که برای شادی‌آورتر ساختن این آیین می‌کنند شُکوه و زیبایی نوروز را افزون‌تر می‌سازند. این نمایش آیینی، با ساختار ساده و بی‌گره خود، بیانگر رفتار دوستانه و مِهرورزانه‌ی مردمی است که می‌خواهند سال نو را با جشن نوروز آغاز کنند تا روزگاری پُرروزی و شاد پیش رو داشته باشند. تکم‌گردانی آیین و جشنی مردمی برای به پیشواز نوروز و سال نو رفتن است.
*یاری‌نامه: جُستار لیلا احمدی در تارنمای دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، درباره‌ی آیین تکم‌گردانی؛ ویکی‌پدیا.
دیگر آیین‌های ایرانی را در پست زیر دنبال کنید:
