ماهی مهم‌ترین نماد در افسانه‌های جهان و نماد باروری، زندگی، مرگ و همچنین معمولا نمادی فرخنده(:خوش‌یمن) است. ماهی در پیوند با الهه‌ی مادر، ماه و اقیانوس‌های نخستین است که همه چیز از آن‌ها سرچشمه گرفته است. همچنین ماهی کهن‌ترین نماد مسیحیت است که هم بر مسیح و هم ایمان به او و شنا در دریای زندگی گواهی می‌دهد. حضرت یونس را ماهی بزرگی بلعید؛ نمونه‌ی این‌گونه داستان‌ها را در دیگر فرهنگ‌ها نیز فراوان می‌بینیم که نشان از اندیشیدن در خلوت‌گاه و واکاوی و شناخت خویشتن(:مکاشفه‌ی نفس) دارد. در آیین هندو، «ویشنو» نخستین الهه‌ی تجسم‌یافته بود که به شکل ماهی بزرگی درآمد تا انسان‌ها را از سیل برهاند.
رمز ماهی و آب و دریا، گویاترین زبان برای رسیدن به رسایی(:تعالی) است. در قلمرو نمادشناسی، ماهی نماد حاصل‌خیزی و باروری است که در آغاز «الهه-مادر» بوده است (یاحقی، 1386). در ایران باستان نیز ماهی نماد الهه‌ی ناهید و نشان فراوانی است. در دانش‌نامه‌ی ایران باستان چنین آمده است: «ماهی را هر بار دویست هزار بچه آید» و در استوره‌های ایرانی نوشته شده: هنگامی که این ماهی بانگ برمی‌دارد همه‌ی ماهیان باردار شده و همه‌ی جانوران زیان‌کار دریایی دچار سقط جنین می‌شوند (کارنوی، 1383: 46).
نقش‌های بی‌شماری از ماهی را در بیشتر هنرهای ایرانی نیز می‌توان دید. از آنجا که ماهی به آب زنده است، از گذشته تاکنون از نقش آن به عنوان نمودی از آب، آبادانی، تازگی و طراوت بهره برده شده است. هنرمندان، سپندینگی(:تقدس) آب را با نماد ماهی بر کوزه‌ها و جام‌های سفالین نقش می‌زدند؛ نقشی که یادآور روزی و برکت است. همچنین ماهی، گاهی با نماد ایزدبانو آناهیتا به عنوان نشانی از برکت و باروری همراه شده است. مهم‌ترین اثر در پیوند با ماهی، نقش برجسته‌ی کاخی در پاسارگاد است. این نقش که بخش بیشتر آن از میان رفته در پیوند با کاهن آیین خدای «اِئا» (خدای بزرگ میان‌رودانی و نماد آب و گاهی ماهی) است که از میان‌رودان به هنر هخامنشی راه یافته است (نامورمطلق، 1394: 310).
تصویر ماهی از گذشته تاکنون از نقوش درخور نگرش برای نقش‌اندازی روی صنایع دستی گوناگون از جمله فرش، ظرف، سفال، پارچه، سنگ و … بوده است که همه‌ی این موارد نشان از اهمیت وجودی این جاندار و باور به نیکی و برکت آن دارد.
یاری‌نامه‌ها
کارنوی، آلبرت جوزف، 1383، اساطیر ایرانی، ترجمه‌ی احمد طباطبایی، انتشارات علمی‌فرهنگی، تهران.
نامورمطلق، بهمن، 1394، فرهنگ مصور نمادهای ایرانی، انتشارات نشر شهر، چاپ یکم، تهران.
یاحقی، محمدجعفر، 1375، فرهنگ اساطیر و اشارات داستان داستان در ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی، انتشارات سروش، تهران.
