بازار تاریخی کاشان، با دیرینگی‌ای هفتصدساله، سرایی نیست که تنها در چشم ایرانیان زیبا و باشکوه آمده باشد. همه‌ی مسافران اروپایی‌ای که در سده‌های گذشته راهی این‌سو شده بودند و درباره‌ی سرزمین ما سفرنامه‌ای نوشته‌اند، اگر گذارشان به کاشان افتاده بود از آن بازار بسیار تماشایی و چه‌بسا یگانه، با ستایشی وصف‌ناپذیر سخن گفته‌اند و آن را از دیدنی‌های سفر خود دانسته‌اند. از آنتونی شرلی انگلیسی که در زمان صفوی‌ها به ایران آمد تا ژان اوبن فرانسوی که در سال‌های پایانی سلطنت قاجاریه کاشان را دیده بود، ستایش از این سازه‌ی شکوهمند را فراموش نکرده‌اند.
اگر خطی را پیش چشم بیاوریم که از خاور به باختر شهر کاشان کشیده شده است، آنگاه می‌توانیم موقعیت بازار تاریخی این شهر را تصور کنیم. این بازار از خیابان باباافضل تا دروازه دولت کشیده شده و دربردارنده‌ی بازار و بازارچه‌های فراوانی است که دادوستدهای آن همواره پُررونق بوده است و جایی برای رفت‌وآمد مردم.
بازار کاشان در سده‌های گذشته، درست بر سر راهی جای گرفته بود که محل گذر کاروان بازرگانان بود. هفتصد سال این بازار در همان راه بازرگانی پذیرای تجار و کالاهای آنان می‌شد؛ کاروان‌هایی که از خاور دور می‌آمدند و به باختر می‌رفتند.
برخی ساخت بازار کاشان را به دوره‌ی آل بویه (سده‌ی پنجم) پیوند می‌دهند و برخی پی‌ریزی آن را در زمان سلجوقیان (سده‌ی ششم) می‌دانند. اما در هر زمانی که ساخته شده باشد، در گذر روزگار دگرگونی‌هایی یافته است؛ بدان سبب که چند زمین‌لرزه به سازه‌ی آن آسیب‌های بسیار زد و ناگزیر آن را باززنده‌سازی کردند. از این‌رو در دوره‌های پس از ساختِ نخستینِ بازار، شکل آن دچار دگرگونی‌هایی شد. زمین‌لرزه‌های شهر کاشان که کم‌شمار هم نبودند، تا زمان زندیه (در سده‌ی دوازدهم مهی) ادامه یافت و به بازار سنتی و تاریخی این شهر آسیب رساند. در زمان زندیه و به‌سال 1192 مهی (یک‌سال پیش از مرگ کریم‌خان زند) زمین‌لرزه‌ی دیگری کاشان را لرزاند و حاکم شهر را برآن داشت که بازار را که باز آسیب دیده بود، بازسازی کند. بیش‌تر سازه‌هایی که اکنون در بازار کاشان دیده می‌شود، بازمانده از همان باززنده‌سازی‌های فرمانروای زندی کاشان (عبدالرزاق‌خان کاشی) است. اما گسترش بازار کاشان به پیش از بازسازی‌های روزگار زندیه می‌رسد. در این کار، صفویه (به‌ویژه در زمان پادشاهی شاه‌عباس یکم) دست به نوسازی‌هایی چه در بازار و چه در شهر کاشان زدند و از ویرانی بازار جلوگیری کردند. فرمانروایان قاجاری شهر کاشان نیز به کارهای آبادانی بازار دست زدند و بخش‌هایی بدان افزودند. بیش‌ترین سهم آنان در توسعه‌ی بازار کاشان، در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه بود. در این دوره، از آن بازار شاهکاری از مهرازی ساختند و به‌یادگار گذاشتند. در زمان پهلوی نخست، به‌سبب گسترش شهر کاشان، بخش‌هایی از این بازار تاریخی ویران شد.
آوازه‌ی بازار کاشان میان مسافران فرنگی
بازار کاشان همواره مورد نگرش و ستایش مسافرانی بوده است که در سده‌های گذشته از اروپا راهی ایران شده و از شهر کاشان بازدید کرده بودند. به‌ویژه آن‌که در زمان صفویه، بازار کاشان جایی برای برپایی جشن‌های شاهانه نیز بود و مسافران و مهمانان و ماموران سیاسی دولت‌های اروپایی در آن جشن‌ها باشنده بودند. یکی از آن‌ها سِر آنتونی شرلی، جهانگرد نامدار انگلیسی است که در زمان شاه‌عباس یکم صفوی به ایران آمد و در سفرنامه‌ی خود از بازار کاشان ستایش بسیار کرد. به همین‌گونه تاورنیه، جهانگرد و بازرگان فرانسوی است که یک‌بار در زمان شاه‌صفی و یک‌بار نیز در زمان شاه‌عباس دوم و شاه‌سلیمان صفوی به ایران سفر کرد و بازار کاشان را جلوه‌گاه همه‌گونه زیبایی و ستایش دید. سِر توماس هربرت، سفیر چارلز پادشاه انگلیس نیز از بازار کاشان در زمان شاه‌عباس یکم دیدن کرد و در سفرنامه‌اش نوشت که کالاهایی که در بازار کاشان دادوستد می‌شوند در هیچ‌کجا به این خوبی و زیبایی نیستند. پیترو دلاواله، شوالیه‌ی ایتالیایی و نیز آدام اولئاریوس آلمانی که هر دو در زمان شاه‌عباس یکم به ایران آمدند، از بازار کاشان یاد کرده‌اند و در سفرنامه‌های خود درباره‌ی زیبایی آن نوشته‌اند.
در دوره‌ی قاجار، اولیویه فرانسوی، مادام دیولافوا باستان‌شناس فرانسوی، ادوارد براون ایران‌شناس انگلیسی و اوژن اوبن وزیرمختار فرانسه در ایران نیز که در زمان قاجار راهی کشور ما شده بودند، همگی بازار کاشان را دیده بودند و از شَکوه و زیبایی آن یاد کرده‌اند و آن را از دیدنی‌های سفربه شهر کاشان دانسته‌اند.
بخش‌های چندگانه‌ی بازار کاشان
بازار سنتی و تاریخی کاشان چندین بخش دارد. برخی از آن بخش‌بندی‌های بازار چنین‌اند: تیمچه‌های بخشی، سیدآقا، صباغ، امین‌الدوله، کفش‌دوزها و کاروانسراهای میرپنج، میر، قمی‌ها و بروجردی‌ها. هم‌چنین از بخش‌های تاریخی بازار کاشان باید از این نمونه‌ها یاد کرد: عصارخانه، بازار مسگرها، گرمابه‌های عمادی و خان، میدان سنگ، آب‌انبارهای بالابازار و میان‌چال و دارکوب، مسجد تبریزی‌ها، بازارچه‌ی ملک، مدرسه‌ی سلطانی، زیارت شاه یلان در بازار گذر نو، تکیه‌ی پانخل.
از چند بخش بازار کاشان، به‌سبب اهمیت افزون‌تر آن‌ها، باید با اشاره‌ی بیش‌تری سخن گفت.
در بازارهای سنتی ایران به بخشی که در آن کارهای هنری و ظریف‌کاری انجام می‌شد، قیصریه می‌گفتند. قیصریه‌ی بازار کاشان را شاه‌عباس یکم صفوی بنیان گذاشت و با آرایه‌هایی که بسیار تماشایی است، آراست. قیصریه‌ی بازار کاشان از بخش‌هایی است که هیچ گردشگر و بازدیدکننده‌ای دیدنش را از دست نمی‌دهد!
فرخ‌خان غفاری کاشی، با برنام امین‌الدوله، از نامداران دولت قاجار بود. به دستور او تیمچه‌ای در بازار کاشان با مهرازی استاد علی مریم‌کاشی ساخته شد که از همان زمان به نام تیمچه‌ی امین‌الدوله آوازه پیدا کرد. سقف این تیمچه بسیار بلند است و دهانه‌ی گشوده‌ای دارد. آجرکاری، کاشی و مقرنس‌کاری آن نیز چشم‌نواز و کم‌مانند است. این تیمچه یکی از دیدنی‌های بازار کاشان است. به همین‌سان از گرمابه‌ی عبدالرزاق‌خانِ بازار باید یاد کرد که در دوره‌ی زندیه ساخته شده است. این بخش نیز سردرِ کاشی‌کاری‌شده‌ی ممتازی دارد. این گرمابه را در بخش بازارچه‌ی قیصریه می‌توان دید.
بازار تاریخی کاشان از همان سالیانی که پی‌افکنده شد تا به امروز جایی برای دادوستد مردم کاشان و مسافران و بازرگانان این شهر بوده است. خوشبختانه این سازه‌ی باشکوه کاربری سنتی خود را از دست نداده است و افزون بر زیبایی خیره‌کننده به زندگی خود ادامه می‌دهد. این کهن‌سازه هنوز هم جایی برای گردشگران و بازدید آنان از دل‌انگیزی‌های تاریخی شهر کاشان است؛ به‌ویژه آن که مهرازی بازار با گذرگاه‌هایی سقف‌دار و گنبدی با نورگیری در میانه‌ی آن و آرایه‌هایی سراسر دل‌پسند، هر نگاهی را به‌سوی خود می‌کِشد.
یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری ایرنا (14 امردادماه 1401)؛ پایگاه خبری اهل کاشانم و ویکی‌پدیا.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
یک پاسخ
خواندنی و جالب بود. واژه قیصریه را شنیده بودم ولی نمی‌دانستم ب چه جایی گفته می‌شده است.