بازارهای سنتی و تاریخی ایران، تنها جایی برای دادوستدها و بهره‌وری‌های بازرگانی نبودند، محلی برای پیوستگی فرهنگی و همبستگی مردمان یک شهر نیز شناخته می‌شدند. از این‌رو، بازار در زندگی اجتماعی مردم، در سده‌های پیش، نقشی برجسته داشت. چگونگی رفتار و ویژگی‌های اجتماعی هر شهر را نیز می‌شد از فرهنگ بازار همان شهر شناخت. یک نمونه‌ی آشکار چنین ویژگی‌ای در بازار سنتی اردبیل دیده می‌شد؛ همان شهری که خاستگاه شاهان صفوی بود و بازار آن با آرامگاه نیای صفویان- شیخ صفی‌الدین صفوی- پیوند بسیار داشت.
اردبیل ریشه‌های تاریخی ژرفی دارد، اما در روزگاری که صفویان به فرمانروایی ایران رسیدند، بر اهمیت و ویژگی سیاسی و دینی آن بسیار افزوده شد؛ از آن‌رو که این شهر زادگاه نیای صفویان و نیز جایی بود که آنان کوشش‌های خود را برای به‌دست گرفتن قدرت، آغاز کردند و به سرانجام رساندند.
در همه‌ی سال‌های شهریاری صفویان، شهر اردبیل رونق اقتصادی و اهمیت اجتماعی فراوان داشت. بازار شهر نیز جایی پُرفت‌وآمد برای دادوستد کالاهایی شمرده می‌شد که از شهرهای گوناگون ایران یا کشورهای دیگر راهی بازار می‌شدند یا از بازار اردبیل، راه به سوی شهرها و کشورهای دیگر می‌یافتند. حتا می‌توان گفت که بازار اردبیل در آن بازه‌ی زمانی (سده‌های دهم و یازدهم مهی) از دید اقتصادی از گونه‌ای «مرکزیت» برخوردار بود و این ارزش و اهمیت را هم‌چنان در سده‌های پس از آن نگه داشت.
ویژگی‌های تاریخی بازار اردبیل
بازار سنتی و تاریخی اردبیل به راسته‌بازار و قیصریه هم نام‌بُردار بود. مانند دیگر بازارهای تاریخی ایران، از سرا، تیمچه، گرمابه، مدرسه، مسجد و دیگر اجزایی که با بازار پیوند داشتند، ساخته شده بود.
پی‌افکنی بازار اردبیل به دوره‌ی سلجوقیان (سده‌ی ششم مهی) می‌رسد. اما در دوره‌ی صفویه به نهایت شُکوه خود رسید و در دوره‌های زندیه و قاجاریه بنیان‌های دیگری بدان افزوده شد و جایگاهی اثرگذار در اقتصاد ایران پیدا کرد. این مجموعه‌ی تاریخی، در میانه‌ی شهر اردبیل جای دارد و پیرامونش نیز برخوردار از مهرازی‌ای تاریخی است. البته دگرگونی‌های شهری و ساخت خیابان‌های نو، بازار اردبیل را دستخوش دست‌کاری‌هایی کرد و بخش‌هایی از آن ویران شد؛ بدان اندازه که پیوند مرکز بازار با برخی از بخش‌ها، بُریده شد.
این که سال ساخت بازار اردبیل را بتوان باریک‌بینانه (:دقیق) شناخت، شدنی نیست. با آن که در بر سر بازارچه‌ی شمالی بازار سنگ‌نوشته‌ای تاریخی هست که به گمان بسیار سال ساخت بازار بر روی آن حک شده بود، اما این اثر بر اثر فرسودگی قابل خواندن نیست. با این همه، همان‌گونه که گفتیم، در دوره‌ی سلجوقی بنیان بازار گذاشته شد. در کتاب‌های جغرافیایی آن دوره (سده‌ی ششم مهی) اشاره‌های روشنی به بازار اردبیل شده است و از چهار راسته‌ی آن یاد کرده‌اند. این بازار با استقرار دولت صفوی، به‌ویژه در زمان پادشاهی شاه‌تهماسب یکم که توجه بسیاری به شهر اردبیل داشت، شُکوه دیگری گرفت و سراها و بازارچه‌های بسیاری درون آن ساخته شد و پیشه‌ورانی از هر رده، سرگرم کار و کوشش شدند. کرباس‌فروشان، بقالان، قصابان، سراجان، خراطان و ده‌ها پیشه‌ی دیگر، در این بازار دکان داشتند و کالای خود را عرضه می‌کردند.
بخش‌بندی‌های بازار اردبیل
راسته‌های اصلی بازار اردبیل چنین نام داشتند: راسته‌ی اصلی، راسته‌های پیرعبدالملک، قیصریه، کفاشان، غلامان، زرگران، پنبه‌فروشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران، سراهای گلشن، وکیل، زنجیرلو، حاج‌احمد، مجیدیه، دوگچی، زنجیرلی و نمونه‌های دیگر. از نام راسته‌ها می‌توان دریافت که شمار پیشه‌هایی که کالای‌شان در بازار اردبیل عرضه می‌کردند، تا چه اندازه فراوان بوده است.
به‌ویژه باید از بازار قیصریه نام بُرد که چهارسوق هم نامیده می‌شود و شکلی دایره‌ای دارد. گنبد آن که بلندایی 13 متری دارد، با همه‌ی سادگی در ساخت، زیبا است. روزنه‌هایی که بر روی گنبد هست، روشنایی درون بازار را برآورده می‌سازد. مهرازی سازه نیز نشانه‌های آشکاری از مهرازی صفویه و قاجاری دارد.
اگر به این نکته دقت کنیم که بازار اردبیل به سبب موقوفات بسیارش، بخشی از مجموعه آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی شناخته می‌شود، آن‌گاه درخواهیم یافت که در دوره‌های تاریخی، این بازار چه نقش مهم و اثرگذاری بر زندگی اجتماعی مردم اردبیل داشته است. بسیاری از قسمت‌های بازار، در سده‌های گذشته، بخشی از موقوفات آرامگاه شناخته می‌شد که درآمد آن خرج کارهای نیک می‌شد یا آن که برای نگه‌داری آرامگاه (بقعه) هزینه می‌کردند.
به هر روی، بازارها (و نیز بازار سنتی و تاریخی اردبیل)، سندهای هویت‌بخش هر شهر شناخته می‌شدند. بدان‌گونه که زندگی شهر با بازار پیوند می‌خورد و وابسته به هم می‌شد. در چنین کارکردی، نه تنها ویژگی اقتصادی و گردش مالی بازار اهمیت می‌یافت، بلکه از دید مهرازی و سازه‌ای نیز نقشی اثرگذار می‌یافت و جایگاهی برای پیوندهای بیش‌تر باشندگان شهر با بازرگانان و مسافرانی می‌شد که از شهرها و جاهای دیگر راهی بازار شده بودند. از این‌رو، بازار همواره از پویاترین عناصر شهری بوده است. بازار اردبیل نیز چنین ویژگی‌ای داشت. به‌ویژه در دوره‌هایی تاریخی (دوره‌ی صفویه) مورد توجه بسیار بود و در گردش اقتصادی و بازرگانی ایران سهم بسزایی داشت.
*یاری‌نامه: جُستار «سنجش بازار سرپوشيده‌ی اردبيل به لحاظ برخورداری از مؤلفه‌های پويايی فضای شهری» (نوشته‌ی هوشنگ سرور و دیگران- نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری- 1396، شماره 6)؛ گزارش خبرگزاری مهر (فروردین 1391).
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
