شهر ارومیه با تاریخ و فرهنگی دور و دراز، هسته‌ای میانی داشت که بازار کهنش در آن بخش جای گرفته بود و آکنده از آمدورفت بازرگانان و خریداران و فروشندگان بود و کاروان‌هایی که یک‌دَم از بار آوردن و بار بُردن کالا، بازنمی‌ماندند. ارومیه با شهرسازی زیبایش، برج و باروها و سازه‌هایی تاریخی گرداگردش را فروگرفته بودند. بازار شهر یکی از دیدنی‌های آن بود.
بازار سنتی ارومیه، اکنون با گسترش شهر، در جنوب خاوری آن دیده می‌شود. این بازار گستره‌ای پنج هکتاری دارد و هزار دکان برای خرید همه‌گونه کالایی. مهرازی (:معماری) ساده اما هنرمندانه‌اش هم زیبا و چشم‌نواز است.
دیرینگی بازار ارومیه و بخش‌های آن
بخش‌های بازار ارومیه بازمانده‌هایی از روزگاران صفویه، زندیه و قاجاریه است و مهرازی آن دوران. یکی از کسانی که در آن گذشته‌ی تاریخی از بازار ارومیه دیدن کرده و فراوانی دکان‌های آن را در سفرنامه‌اش نوشته است، اوژن اوبن است. اوبن دیپلماتی فرانسوی بود که در روزگار مشروطه به ایران سفر کرد و شهر ارومیه را دید و به‌ویژه بازار شهر را در زیبایی و فراوانی کالا ستایش‌برانگیز دانست. کتاب او به نام «ایران امروز» به فارسی برگردان و چاپ شده است.
بازار ارومیه دو راسته‌ی اصلی دارد. یکی از این دو راسته عطاران نام دارد و دیگری بزازان. این دو، درست هم‌راستای هم قرار گرفته‌اند و چندین راسته‌ی شاخه‌ای (فرعی) را در خود جای داده‌اند؛ مانند راسته‌های کوزه‌فروشان، پنیرفروشان، پنبه‌دوزان و فرش‌فروشان. راسته‌های شاخه‌ای زمانی پدید می‌آمدند که بازار رونق بیش‌تری می‌گرفت و کارهای اقتصادی تب‌وتاب افزون‌تری می‌یافت. هر راسته هم ویژه‌ی یک پیشه (صِنف) بود. اما ارزش اقتصادی راسته‌های شاخه‌ای کمتر از راسته‌ی اصلی بود.
افزون بر راسته‌ها، چندین سرا در بازار ارومیه هست؛ مانند: حلاجان، نخجوانی‌ها، شجاع‌الدوله و حاج‌ابراهیم. تیمچه‌ها هم بخشی دیگر از بازار است و نیز گرمابه‌هایی که به این نام‌ها شناخته می‌شوند: گرمابه‌های تجلی، آخوند، قراچه، قائم و اتحادیه. درباره‌ی گرمابه‌ی قراچه این نکته گفتنی است که برپایه‌ی سندهای تاریخی، نادرشاه افشار در سفر به ارومیه، در این گرمابه شست‌وشو کرده و در همان‌جا بود که دستور داد دو چشم یکی از فرزندانش را نابینا کنند؛ از آن‌رو که گمان می‌بُرد او دسیسه‌ای در سر دارد! گرمابه‌ی قراچه‌ی بازار از بخش‌هایی است که بازسازی شده است. یک باب مسجد کهن نیز از اجزای دیگر بازار ارومیه است. در شمال این مسجد، کاروانسرایی ساخته شده است.
باز باید به سراهای بازار اشاره کرد که هنوز ساختار و پیکره تاریخی خود را نگه داشته‌اند و از راه چهارسوق‌ها به هم پیوند می‌یابند و نمایی سنتی به بازار شهر می‌بخشند و از بخش‌های دیدنی و گردشگری بازار شناخته می‌شوند.
مهرازی بازار ارومیه
پیکره و ساخت بازار با ساده‌ترین شکل از مهرازی انجام گرفته است. گنبدی بر فراز آن جای دارد و تاق‌هایی که آرایه‌ای آن‌ها را آراسته ساخته است. با این همه، بازاری باشکوه و تماشایی است. آن بخشی از بازار که در دوره‌های زندیه و قاجاریه ساخته شده است، ساده‌تر از بخش صفوی آن به‌چشم می‌آید. ساخت‌مایه (:مصالح) به‌کار رفته در سازه هم بیش‌تر آجر است. مهراز بازار تلاشی برای آرایه‌بندی سازه‌ها انجام نداده است. برای نمونه، در این بازار، وارون بسیاری از بازارهای تاریخی ایران، نمایی از کاشی‌کاری یا درهای چوبی و سنگ‌کاری دیده نمی‌شود. شاید نتوانیم به‌تمامی دریابیم که چرا از آراستن بازار به چنین هنرهایی پرهیز شده است، اما گمان می‌رود کاربرد اقتصادی بازار برای سازندگان مهم‌تر بوده است تا ویژگی‌هایی هنری.
از ویژگی‌های درخور یادآوری بازار ارومیه آن است که اکنون در این بازار پیشه‌ورانی سرگرم دادوستدند که هشتادسال است سرگرم کار و هنر خود هستند و میراث‌برِ پیشه‌ی پدران خود به‌شمار می‌روند. شمار این دست از قدیمی‌های بازار ارومیه، بسیار است. یک نکته‌ی گفتنی دیگر ساخت کنیسه‌ای ویژه‌ی کلیمیان در گسترهی بازار است.
وضعیت کنونی بازار ارومیه
ارومیه استانی سردسیر است و بارش برف در گسترهی آن گاه بسیار انبوه. در آن شرایطِ آب‌وهوایی دور از ذهن نیست که سازه‌های کهن نیاز به باززنده‌سازی داشته باشند. بازار شهر نیز چنین بود و از بارش‌های سالیان دور و نزدیک آسیب‌های اندکی دید که با بازسازی‌ها جلو ویرانی آن گرفته شد. باززنده‌سازی‌ها بیش‌تر در بخش‌ها و راسته‌های آجیل‌فروشان، پنیرفروشان، عطاران و راسته‌ی آقارضی انجام گرفت و به بهبود شرایط بازار کمک کرد. اما شوربختانه در اردیبهشت‌ماه امسال آتش‌سوزی گریبان بازار ارومیه را گرفت و راسته‌ی پشم‌فروشان را شعله‌ور ساخت. کار خاموش‌کردن آتش به‌سرعت انجام شد و شعله‌ها به بخش‌های دیگر بازار رخنه نکرد (خبرگزاری میراث آریا، 6 اردیبهشت‌ماه 1402).
بازار ارومیه، همان‌گونه که اشاره شد، مرکزی برای دادوستد همه‌گونه کالایی است و در گذشته‌های تاریخی نیز این‌گونه بوده است. یکی از آن کالاها در سده‌ی گذشته، نفت بود که از قفقاز به بازار خوی آورده می‌شد و از آنجا به بازارهای ارومیه، تبریز، اردبیل و شهرهای دیگر آذربایجان بُرده می‌شد. اکنون نخستین کالایی که با ورود به بازار ارومیه به چشم می‌آید، لبنیات‌های خوشمزه‌ی این شهر است و نیز پنیری که در ارومیه به آن پنیر کوزه‌ای می‌گویند و در سراسر ایران آوازه دارد.
*یاری‌نامه: تارنماهای سفرانه؛ همشهری؛ خبرگزاری‌های ایسنا (گزارش اسفندماه 1396)، تسنیم (گزارش شهریورماه 1398) و ویکی‌پدیا.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
