کرمانشاه از دیرباز یکی از شهرهای مهمی بود که فلات ایران را به میان‌رودان پیوند می‌داد. در این راه باستانی، چندین سازه و کاروانسرا وجود داشت تا مسافران دشواری راه را با ماندن در آن سراها از تَن به در کنند. خودِ شهر نیز آکنده از سازه‌هایی برای ماندن یا دیدنی کوتاه بود. نام‌آورترین این سازه‌ها «بازار توپخانه» دانسته می‌شد. نام این بازار از آن‌رو برگزیده شده بود که رسته‌ی توپخانه، توپ‌های نظامی خود را در کاروانسرای نزدیک به بازار نگه‌داری می‌کردند.
بازار توپخانه مانند همه‌ی بازارهای سنتی دیگر ایران، نمایی از شیوه‌ی زیست مردمان شهر دانسته می‌شد و شناسه (هویت) شهر کرمانشاه را نشان می‌داد. از این‌رو این بازار نیز اهمیت و ارزش بسیاری در شناخت جامعه و کار و کردار مردمان شهر بازی می‌کرد و جایی برای دادوستد کالاها و پیوندهای فرهنگی شناخته می‌شد. این پیوند از یک دید دیگر اهمیت بسزا داشت؛ بازار کرمانشاه جای برخورد فرهنگ‌های گوناگون بود و مسافرانی که از میان‌رودان به این شهر می‌آمدند تا کالایی را خریداری یا عرضه کنند، هم از فرهنگ شهر اثر می‌پذیرفتند و هم بر آن اثر می‌گذاشتند.
تاریخچه‌ی بازار توپخانه
بازار توپخانه در بخش کهن و تاریخی شهر کرمانشاه جای دارد. بازار از دروازهی تاریخی چغاسُرخ آغاز می‌شود و تا دروازهی دیگری که پُل سید نام دارد، ادامه می‌یابد. سراسر آن نیز آکنده از راسته‌ها است؛ مانند: راسته‌های علاف‌خانه، تفنگ‌سازی، سراج‌ها، مسگرها، صحاف‌ها، زرگرها، کلوچه‌پزها، بزارخانه؛ حوری‌آباد؛ فراش‌باشی، بنکدارها، راسته‌بازار چال‌حسن‌خان و چندین راسته‌ی دیگر.
در دهه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم مهی، فرزند بزرگ فتحعلی‌شاه قاجار، به نام محمدعلی میرزا دولتشاه، به فرمانروایی کرمانشاه و مرزهای ایران و عثمانی برگزیده شد. او سرداری شایسته و دلاور بود و نه تنها در جنگ‌های میان ایران و عثمانی شجاعت بسیار از خود نشان داد بلکه پایه‌ریز ساخت بسیاری از سازه‌ها و بناهای شهر کرمانشاه نیز شد. اما زندگی او کوتاه بود و به‌شیوه‌ای اسرارآمیز در بازگشت از جنگ میان ایران و عثمانی، درگذشت و فرمانروایی کرمانشاه و مرزهای این ولایت به پسرش امامقلی‌میرزا عمادالدوله سپرده شد و او نیز در کار ساخت سازه‌ها و بناها، کوشش بسیار کرد. بازار کرمانشاه از سازه‌هایی بود که این دو دست به بازسازی و گسترش آن زدند و در رونق‌بخشیدن بدان کوشش بسیار کردند. نخست دولتشاه بازار را پی‌افکند و سپس عمادالدوله آن را کامل کرد. سرپوشیده کردن بازار از کارهای عمادالدوله بود. پس می‌توان بازار تاریخی کرمانشاه را دستاورد خاندان دولتشاهی (محمدعلی‌میرزا دولتشاه و فرزندانش) دانست. اما این را هم نباید از یاد بُرد که خاندان زنگنه در زمان زندیه پایه‌گذار راسته‌هایی بودند که سپس‌تر دولتشاه و فرزندانش از آن راسته، بازاری زیبا شکل دادند. بسیاری دیگر از سازه‌ها تاریخی شهر کرمانشاه، مانند کاخ عمادیه، سرای عمادالدوله، کاخ مسعودیه و مسجد عمادالدوله از سازه‌هایی هستند که به فرمان و خواست خاندان دولتشاهی بنیان گذاشته شدند.
ویژگی‌های بازار توپخانه
سقف سرپوشیده‌ی بازار از ویژگی‌های مهرازی آن است. این سقف نورگیرهایی دارد تا «تاریکه‌بازار» (نامی که کرمانشاهی‌ها به بازار خود می‌دهند) ناروشن نباشد. دو سوی راسته‌ها انبوه از دکان‌هاست و سراها و تیمچه‌ها در راه‌رو یا همان دالان بازار جای گرفته‌اند. این بافت کهن، همانند همه‌ی بازارهای تاریخی ایران است. اما بر اثر گذشت زمان و خیابان‌سازی‌ها، راسته‌ی کنونی بازار که پیش‌تر یکپارچه بود، دو تکه شده است. این کار در سال 1314 خورشیدی و با ساخت خیابان سپه روی داد و به دوبخشی شدن بازار انجامید. این خیابان اکنون یکی از اصلی‌ترین خیابان‌های شهر شناخته می‌شود.
نام برخی از این راسته‌ها را پیش‌تر یاد کردیم. اما درباره‌ی راسته‌ی علاف‌خانه این را باید گفت که در فروردین‌ماه 1397 خورشیدی، خبرهایی از «بی‌توجهی مسوولان» به آن پخش می‌شد و رو به ویرانی نهادن این راسته (گزارش ایسنا). علاف‌خانه در گستره‌ی بازار توپخانه و در خیابان جوانشیر است که به آن بازار پارچه‌فروشان هم می‌گویند. چون در گذشته‌ها این بخش از بازار جایی برای فروش جو و گندم و بُنشن (حبوبات) بود، آن را علاف‌خانه نامگذاری کرده بودند. افسوس که این بخش کهن از بازار اکنون در حال ویرانی است و آسیب‌های بسیاری دیده است. به هر روی، راسته‌های بازار توپخانه، هجده‌گانه‌اند و بخش‌های دیگر را سراهای چندگانه شکل می‌دهند.
اما یکی از تاریخی‌ترین بخش‌های بازار کرمانشاه، راسته‌ای است که درگذشته‌های تاریخی به آن «راسته‌ی بازار توپخانه و درب طویله‌ی قشون» می‌گفتند و همین عبارت را به خطی زیبا بر روی کاشی نوشته‌اند و بر سر در یکی از دروازه‌های بازار نمایان است. این بخش جایی برای نعل‌بندی جانورانی بود که همراه کاروان‌ها خود را به بازار می‌رساندند. اسب‌های نظامیان نیز در این گوشه از بازار نعل‌بندی می‌شد. اکنون این پاره از بازار جایی برای فروش میوه و تره‌بار است.
در بازار توپخانه‌ی کرمانشاه همه‌گونه کالایی خرید و فروش می‌شود، اما ویژه‌ترین آن‌ها روغن کرمانشاهی و گیوه‌های سنتی است و ماست و پنیر محلی که در ظرف‌های سفالی عرضه می‌شود. کاک (گونه‌ای شیرینی محلی کرمانشاه) و نان‌برنجی نیز از دیگر خوراکی‌هایی است که خوشمزه‌ترین آن‌ها را فروشندگان بازار توپخانه به مشتریان‌شان عرضه می‌کنند.
بازار تاریخی توپخانه تاریخی بیش از دو سده دارد. در آن بازه‌ی زمانی گاه از رونق افتاده است و گاه با بازسازی‌ها جان دوباره‌ای گرفته است. این بازار، اکنون جایگاه خود را در اقتصاد شهر استواری بیش‌تری بخشیده است و مرکزی اصلی برای دادوستدها است.
*یاری‌نامه: تارنماهای قدس‌آنلاین؛ نمای ایران؛ کجارو و ویکی‌پدیا.
با دیگر بازارهای کهن ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
