نخستین فصل از کاوش باستان‌شناسی و حفاظت سازه‌های معماری اسپهبدخورشید شهریورماه 1402 به پایان رسید و یافته‌های این کاوش برآیندهای درخور نگرشی به همراه داشت.
به گزارش ایسنا، آرش عابدینی عراقی، مدیر پایگاه ملی غار اسپهبدخورشید و آثار وابسته و سرپرست تیم کاوش این غار، درباره‌ی یافته‌های این کاوش گفت: فصل نخست کاوش غار اسپهبد خورشید در طبقه یکم ضلع باختری غار انجام شد که در پیِ آن پدیده‌ها و آثار معماری این غارقلعه به دست آمد. یک کارگاه تولید جنگ‌افزار در محوطه یافته شد که افزون‌بر کوره‌ی ذوب فلز و انواع ابزارهای جنگی از نوک پیکان و خنجر و زوبین گرفته تا شمشیر و قبضه شمشیر و حتا شمشیرهای نیمه ساخته، آثار و شواهد فلزکاری مانند قالب‌ها و ماسه ریخته‌گری نیز در آن به دست آمد. همه‌ی این آثار نشان می‌دهد که مدافعانی که در این مجموعه زندگی می‌کردند ابزار نظامی می‌ساختند و غار اسپهبد خورشید یک دژ بود.
او در پاسخ به این پرسش که آیا یافته‌های این فصل از کاوش باستان‌شناسان می‌تواند پاسخی به افسانه‌های مطرح شده درباره‌ی غار اسپهبد خورشید ارایه دهد و به ما بگوید که آیا نشانی از زندگی خانواده اسپهبد خورشید در این غار به دست آمده یا خیر، گفت: اینکه افرادی در این غار زندگی می‌کردند روشن است اما باستان‌شناسی نمی‌تواند پاسخی به افسانه‌ها و داستان‌سرایی مردم بدهد. باستان‌شناسی کارکرد و عملکرد سازه را رد یا اثبات می‌کند. از اینکه آیا به راستی خانواده اسپهبد خورشید در این غار زندگی می‌کردند یا اینکه چه مردمانی در آن زندگی می‌کردند، هیچ رد و نشان و نوشته‌ای وجود ندارد. در متون تاریخی آوره شده که اسپهبد خورشید و خانواده او در این غار بودند اما باستان‌شناسی تا این لحظه می‌گوید که اینجا یک دژ نظامی بود و تاسیسات نظامی داشت و کارگاه اسلحه‌سازی در آن فعال بود.
عابدینی عراقی با تاکید برآنکه غار اسپهبد خورشید نیازمند فصل‌های پرشمار برای کاوش است، گفت: هم‌اکنون جای ساخت اسلحه را پیدا کردیم. ممکن است در فازهای پس از این، محل زندگی، حاکم‌نشین و… را نیز پیدا کنیم. ممکن است حتا بخش‌هایی هم مکان مذهبی بوده باشد که هنوز پیدا نکرده‌ایم. اینکه آیا خانواده اسپهبد خورشید در این غار زندگی می‌کردند یا خیر، باستان‌شناسی امکان پاسخ‌گویی به آنرا ندارد. تنها می‌دانیم که آثار به‌دست آمده از دوره‌ی ساسانی و پساساسانی است. یک قطعه سفال که به دوره‌ی پس از ساسانی برسد هم پیدا نکردیم. تاریخ مازندران تا سده‌ی دوم مهی (:هجری قمری) را ساسانی و پساساسانی برمی‌شمرند.
سرپرست تیم کاوش غار اسپهبد خورشید همچنین از دستیابی به یک اثر مُهر که بر روی گِل نقش بسته خبر داد و گفت: این گِل‌مُهر به خط پهلوی است و برای خوانش به کارشناسان سپرده شده است. بر روی این گِل مُهر ۷ اثر وجود دارد که در میان آن‌ها از نقش اسب و سی‌مرغ گرفته تا خرگوش و خطوط پهلوی دیده می‌شود. کوره‌ای که پیدا کردیم گنبدی شکل بود و گمان می‌رود سفال هم در آن پخت می‌شد. کوره خیلی بزرگ نیست و نزدیک به ۳ در ۳ متر است. این گِل مُهر بر گردن یکی از خمره‌ها بود و گمان می‌کنیم که مُهری است که در مبدا زده شده و از جای دیگر نیامده بلکه قرار بود از این مکان به جای دیگر برود. با توجه به آنکه معمولا مُهر نشان از وجود داد و ستد دارد احتمال می‌دهیم این مُهر در این مکان زده شده و قرار بود به جای دیگر برود.
به گفته‌ی عابدینی عراقی؛ سنگ‌نبشته‌ای (:کتیبه‌ای) که در میان این گل مهر دیده می‌شود نام مکان جغرافیایی است. در «جای‌نام»های دوره ساسانی این اسم تاکنون نیامده و احتمالا جای‌نام تازه به جغرافیای دوره ساسانی افزوده شود. با توجه به آنکه احتمال می‌دهیم که این گِل مُهر در مبدا زده شده می‌تواند جای نام جغرافیای جدیدی در خاستگاه (:مبدا) را پیش روی ما بگذارد. شاید هم مُهر وارداتی باشد درنهایت باید چشم‌براه ترجمه گِل مُهر باشیم.
او در پاسخ به این پرسش که با توجه به یافته‌های تازه آیا می‌توان گفت با یک دژ و قلعه‌ای روبه‌رو هستیم که افزون‌بر محل زندگی، راه‌هایی برای مبادله با جوامع دیگر نیز داشت و حتا در دیگر بخش‌های غار به مکان‌های ویژه‌تر دست یابیم، گفت: با یک سازه و اثر بزرگ روبه‌رو هستیم که هم‌اکنون تنها نزدیک‌به صد متر مربع آنرا کاوش کردیم. برای نتیجه‌گیری خیلی زود است. در فصل‌های بعدی طبقات دوم و سوم را کاوش می‌کنیم.
مدیر پایگاه ملی غارقلعه اسپهدخورشید و آثار وابسته درباره‌ی چگونگی تامین مواد و متریال مورد نیاز ساکنان غار نیز گفت: در آن دوره، بیش از صد سال بود که ایران مورد تازش قرار گرفته بود. سیستان و آذربایجان سقوط کرده بود و سپاه عرب تا آسیای میانه پیشروی کرده بود. منطقه سمنان و ری نیز سقوط کرده بود. مردمان طبرستان می‌دانستند که بالاخره یک روز این منطقه نیز مورد هجوم قرار می‌گیرد از این رو سر فرصت این بنا را ساختند و احتمالا مواد اولیه را نیز انبار کرده بودند. بیش از ۹۰ درصد خمره‌های سفالی و حتا شیشه‌هایی که به دست آمده، برای انباشت (:ذخیره‌سازی) بودند.
او ادامه داد: باتوجه به آنکه در کارگاهی که پیدا کردیم ورودی‌هایی داریم که به فضای پشت راه پیدا می‌کنند و هنوز نمی‌دانیم فضای پشتی چه کاربری داشته از این‌رو فصل دوم کاوش را به این بخش ویژه خواهیم کرد که گمان می‌رود خرداد سال آینده انجام خواهد شد. هم‌اکنون نیز پایش هفتگی و دوربین‌های تله‌ای کار گذاشته شده تا مانع حضور حفاران غیر مجاز شویم.
سرپرست تیم کاوش غار اسپهبد خورشید درباره‌ی کشف نقش‌هایی از سوار ساسانی، نقش ببر و نقش اسب در کنار نقش‌های انتزاعی انسانی بر روی یک طاقچه نیز گفت: سوار ساسانی دارای کلاه‌خود است و به صورت سوزنی روی گچ کشیده شده است. نقش دو سوار ساسانی روی اسب، اسب و حتا نقش ببر دیده می‌شود که نقش ببر در این طاقچه می‌تواند نشانه‌ای از دیدن ببر مازندران در همان دوران باشد درحالی که امروز این ببر در حال از میان‌رفتن (:انقراض) است.
