کپوبافی؛ هنر پانصد ساله‌ی دزفولی‌ها

«کپوبافی» هنر دستِ بانوان دزفولی است؛ دستبافی که دیرینگی چندین سده‌ای دارد و برای شهر دزفول آوازه‌ای جهانی به ارمغان آورده است. کپو، کم‌هزینه، زیبا و چشم‌نواز است. نگهداری این هنر و صنعت دستی، نیاز به کوشش‌های افزون‌تری دارد.

خوزستان، نخلستانی از درختان بلند و سایه‌افکن، یکی از گستره‌های شناخته‌شده‌ی ایران برای صنایع دستی حصیری است. کپوبافی نیز که به نادرست با حصیربافی یکی دانسته می‌شود، از برگ و شاخ همان درختان نخل شکل می‌گیرد.
از همین آغاز باید به این نکته اشاره کرد که کپوبافی با حصیربافی یکی نیست. درست است که در هر دو صنعت دستباف از برگ درخت خرما بهره بُرده می‌شود، اما در کپوبافی از چوبی بهره می‌برند که به آن «کِرتک» می‌گویند. کرتک گیاهی خودرو با ساقه‌ای بلند و نی‌مانند است که در برخی پهنه‌های حاصل‌خیز، در پیرامون رودخانه‌ها و رودهای آب، به انبوهی می‌روید. کرتک ویژگی کِش‌سانی بسیاری دارد و به کار بافتن کپو می‌آید، در حالی که در حصیربافی از کرتک استفاده‌ای نمی‌شود.

کپوبافی در میان خوزستانی‌ها (به‌ویژه دزفولی‌ها) بسیار رایج است. مردم دزفول به هر قطعه‌‌ی گِرد، کپو می‌گویند. کپوهایی هم که به استادی می‌بافند، بیش‌تر گِرد (کروی) هستند. آن‌ها برگ نخل را دور کرتک می‌پیچند و به آن شکل (فُرم) می‌دهند و با نخ‌های کاموایی رنگی کپوهایی تولید می‌کنند که نقش‌های گوناگونی دارند؛ گاه لوزی‌شکل هستند و گاه سه‌پَر و چهارپَر و نمونه‌های دیگر.
کپوی بافته‌شده به‌راستی زیبا و دیدنی است. پیچش ساقه‌های رسیده و جوان نخل خرما به دور ساقه‌های گندم و جو (یا همان کِرتک) دستبافی می‌سازد که با هنر و ذوق بانوان دزفولی آمیخته شده است و پیشینه‌ای 500 ساله دارد. در شمال باختری دزفول، در جایی که سد دز هست، گستره‌ی شیهون قرار دارد. یکی از بهترین و زیباترین کپوهای بافته‌ی شده‌ی دزفولی را در آ‌نجا –شیهون- می‌توان جُست و یافت. روستاهای پیرامون شهر دزفول نیز جایی برای استادان کپوباف است. روش (:تکنیک) آن‌ها در کپوبافی چنان زبانزد و چیره‌دستانه است که این صنعت دستباف، در امردادماه 1402 خورشیدی، در شورای جهانی صنایع دستی، شناسانده شد و شهر دزفول به نام «شهر جهانی کپوبافی» به ثبت رسید.
کپوباف‌ها بهتر می دانند که از برگ‌های تازه‌ی نخل بهره ببرند؛ چرا که چنین برگ‌هایی بر اثر تابش پیوسته‌ی آفتاب، رنگ خود را از دست نداده‌اند. برای آن که کپوی بافته شده، خوش‌رنگ‌ونقش باشد، بافندگان کوشش می‌کند که از برگ‌های نخلی استفاده کنند که کم‌پهنا هستند و رنگ شفاف و روشنی دارند.
کپوها شکل‌ها گوناگونی دارند؛ گاه صاف و گاه دایره‌ای و گاه خمره‌ای هستند. پیشتر، در سال‌ها دور، در بیشتر روستاهای دزفول، تنها دو شکل کپو بافته می‌شد: یکی ظرف‌مانند برای مایه‌ی خمیر نان و دیگری بری نگهداری خودِ نان. اما اکنون گوناگونی (:تنوع) در ساخت کپو بسیار بیشتر است؛ مانند: کپوهای ظرف میوه‌ای، زیرکتری، زیرقوری، گلدانی، طبقی، قندانی، دَم‌کن پلویی، جعبه‌ای، سبدی و کپوهای آرایه‌ای (:تزیینی).
کپوهایی که نقش‌های بسیار دارند، «کپوی منقوش» نام دارند؛ کپوهایی که در ساخت آن‌ها تنها از کِرتک و نخ‌های رنگی استفاده شده است، «کپوی تمام‌نخ» نامیده می‌شوند. گاه نیز چنان باریک‌بینی هنری‌ای در ساخت کپوها به‌کار برده می‌شود که می‌توان از آن‌ها به گونه‌ی دیوارکوب بهره بُرد. به هر روی، ساخت کپو و زیبایی آن بستگی به استادی بافنده‌ی کپو دارد.
این نیز گفتنی است که دزفولی‌ها کپو را در جای خشک نگه‌می‌دارند تا مغز کِرتک که حساس است، بر اثر نمناکی (:رطوبت) آسیب نبیند.

*یاری‌نامه: همشهری‌آنلاین؛ تارنمای هنرچی؛ جُستار «صنایع دستی- کپوبافی- آیین کار» در تارنمای سازمان ملی استاندارد ایران.

با دیگر صنایع دستی در خطر فراموشی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:

پیش‌درآمدی بر صنایع دستی از یادرفته‌‌ی ایران