تندیس نقره‌ای گاو نشسته؛ فن‌آوری صنعتگران ایلامی

شهریاری ایلام بخشی جدایی‌ناپذیر از تمدن فلات ایران است و آن‌چه از آن فرهنگ به‌جا مانده است، پاره‌ای از میراث گران‌بهای باشندگان این سرزمین (ایران) به‌شمار می‌رود. آثاری هم که از تمدن ایلام در دیرینکده‌های جهان نگهداری می‌شود، گواه هنر، دانش، فن‌آوری و تاریخ پُربار ایران کهن است. «تندیس نقره‌ای گاو نشسته» یکی از صدها اثری است که تمدن درخشان ایلام را آن‌چنان که بود، نشان می‌دهد.

تندیس گاو نشسته، اثری بسیار زیبا از دوره‌ی نیا- ایلامی است. باستان‌شناسان تاریخ ایلام را به چند دوره‌ی زمانی بخش‌بنی می‌کنند که یکی از آن‌ها بازه‌ی زمانی میان 3200 تا 2700 پیش از میلاد است و به نام «نیا- ایلامی» عنوان‌گذاری شده است. در این دوره‌ی مهم بود که آثاری شگفت‌آور به دست صنعتگران ایلامی ساخته شد که برخی از آن‌ها از دل خاک بیرون کشیده شده‌اند و با آن که در سرتاسر دیرینکده‌های پُرآوازه‌ی جهان پراکنده‌اند، یادآور تمدن بزرگ فلات ایران هستند.
تندیس نقره‌ای گاو نشسته، سر و دستانی مانند گاو (جانور سپند در نزد تبارهای باستانی) دارد و پیکر و تَنی انسانی. این پیکره که در جنوب باختری ایران به دست آمده، نمادین است و اشاره به باورهای ایلامیان دارد. جنس آن از نقره است و نشان می‌دهد که ایلامی‌ها در صنعت فلزکاری تا چه اندازه پیشرفته و چیره‌دست بوده‌اند. بلندای تندیس بیش از 16 سانتی‌متر است و میان بازه‌ی زمانی 2900 تا 3100 پیش از میلاد در شوش ساخته شده است.
جانوری که با پیکری انسانی ساخته شده است، جامی بلند را میان دو دست خود گرفته است. بدنه‌ی جام آرایه‌ای ندارد، جز آن‌که خط‌های موازی، پایین جام را برجسته‌تر ساخته‌اند و دهانه‌ی آن با خط‌هایی همانند و دهانه‌ای تا خورده، ساخته شده است. لوله‌ای که بلندای چندانی ندارد، جام را استوانه‌ای برای نوشاندن نقش زده است. اما جامه‌ای که بر تن انسانی گاو است، با نقش‌هایی هم‌راستا و ساده- اما چشم‌نواز- طرح زده شده است. خط‌های همانندی که بر روی جامه دیده می‌شود، چیزی مانند دندانه‌های کنگره است. به گمان می‌رسد هنرمند این اثر خواسته است گران‌بهایی جامه‌ی تندیس را نمایش دهد؛ شاید بدان سبب که این تندیس در آیینی دینی یا شاهانه) به‌کار می‌رفته است.
شاخ‌های جانور و چشمان درشت او به ‌استادی نقش خورده و چهره‌ی گاو را در شکل طبیعی خود، بی‌هیچ گزافی در تصویرگری، نشان داده است. در نزد ایلامی‌ها آمیختگی پیکره‌ها با سرهای جانوری و تن انسانی، بسیار نمادین بود و نمونه‌های دیگری نیز دارد. شاید بدین شیوه می‌خواسته‌اند قدرت فراانسانی خدایان خود را نشان دهند. این‌که چنین پیکره‌هایی در نیایشگاه‌ها یا در دربار شاهی به‌کار بُرده می‌شد، تعبیری این‌گونه داشت که خدایان، بخشی از قدرت خود را به شاهِ ایلامی سپرده‌اند.
به هر روی، نوآوری‌های بسیاری در ساخت و فن‌آوری صنعتگران ایلامی در 3000 سال پیش از میلاد دیده می‌شود. ساخت مُهره‌های استوانه‌ای که با نوشته‌ای همراه بودند، یک نمونه از آن نوآوری‌هاست. سرامیک‌هایی نیز که ایلامی‌ها می‌ساختند، از ویژگی‌ای برخوردار بود که نوآورانه دانسته می‌شد. تندیس نقر‌ه‌ای گاو نشسته نیز تا اندازه‌ی بسیاری همراه با نوجویی‌ها و تازگی‌هایی است که در آن بازه‌ی زمانی در نزد دیگر تمدن‌ها دیده نمی‌شود. از این‌رو باید آن را از دید هنری، بسیار درخور ارزش دانست.
تندیس نقره‌ای گاو نشسته، اکنون در دیرینکده‌ی متروپولیتن نیویورک آمریکا نگهداری می‌شود.

*یاری‌نامه: ویکی‌پدیا؛ تارنماهای شهر خبر و کاروناوال.

با دیگر آثار تمدنی ایران در دیرینکده‌های جهان آشنا شوید:

آثار تمدنی ایران در دیرینکده‌های جهان (پیش‌درآمد)