در بسیاری از شهرهای ایران صنعتِ دستی نمدمالی را می‌توان سراغ گرفت، اما در استان خراسان شمالی و در نزد تبارهای ترکمن، این صنعت گسترش افزون‌تری دارد و یکی از روش‌های دیرینه و شناخته‌شده‌ی آن دیار برای تولید زیرانداز است. هنر «نمدمالی» ترکمن‌ها، ارج‌دار و شایسته‌ی نگرش افزون‌تر است.
شاید زیراندازهایی به دیرینگی کف‌پوش نمدمال در تاریخ انسان یافتنی نباشد. این روش، از دل تاریخ نمایان شده است و همواره بخشی جدایی‌ناپذیر از لوازم و نیازمندی‌های روزمره‌ی زندگی بوده است. در ایران نیز چنان پیشینه‌ای وجود داشته است. نمدها ستبر هستند و به‌کار زیراندازبافی و کلاه و فرش و جامه‌بافی می‌آیند. نمد در برابر نمناکی و سرما، پایدار است و گرمابخش جای زندگی انسان و تَن و بدن اوست. بی‌سبب نیست که ترکمن‌هایی که در گستره‌های سرد و کوهستانی زندگی می‌کنند، آشنایان کهن روش نمدمالی هستند.
ترکمن‌ها، مانند دیگر مردمانی که صنعت نمدمالی را آموخته‌اند، پشم طبیعی را که الیاف درهم‌پیچیده‌ای است که به سبب نمناکی (رطوبت) مقاوم شده است، با کوبیدن چوب و یا پاکوبی، به شکل نمد درمی‌آورند. نقش‌بندی و رنگ‌آمیزی آن نیز بسته به باورها و آیین‌های هر تبار و قومی دارد. نقش نمدهای ترکمنی برخاسته از شیوه‌ی زندگی و هنر آیینی آن‌ها است و با زیست‌بوم پیرامونشان پیوندی ژرف دارد.
از خراسان گرفته تا مازندران و سمنان، از آن‌گونه نمدهایی که استادان نمدمال سازنده‌ی آن هستند، نشانه‌های آشکاری هست. در علی‌آباد کتول، در گنبدکاووس و کلاله و آق‌قلا در استان گلستان و در روستاهای مازندران و در شهرستان قوچان در استان خراسان رضوی نیز کسانی هستند که با چیره‌دستی به کار نمدمالی سرگرم‌اند و از این راه گذران زندگی می‌کنند و در ماندگاری صنعت نمدمالی، نقشی اثرگذار دارند.
ترکمن‌ها به نمدهای ساخته‌شده‌ی خود، «کچه» می‌گویند و نمدمالی را «کچه‌باسماق» نام می‌دهند. نمدهای دست‌ساز آن‌ها پوششی برای اسب‌ها و نیز دیوار آلاچیق‌ها است و بخش بسیاری نیز به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود. آن‌ها کف آلاچیق‌های دل‌انگیز خود را با نمدهای نقش‌داری که استادانه بافته‌اند، آراسته می‌سازند و محیطی آکنده از رنگ‌های تند و شاد و نقش‌های زنده و نمادین، پدید می‌آورند. گویا ترکمن‌های یموت در کار نمدمالی و ساختن نمدهایی برای پوشش و زیرانداز، چیره‌دست‌تر از دیگران هستند و در این هنر پیشگام و استاد شناخته می‌شوند.
پشمی که در نمدمالی از آن بهره برده می‌شود، پشم بهاره‌ی گوسفند است. ترکمن‌ها با آمیختن مایعی از کف صابون و زرده‌ی تخم‌مرغ، به پشم نمدمالی قابلیت بیش‌تری می‌بخشند. آن‌ها در یک‌روز، از بامداد تا شامگاه، زیرانداز نمدی خود را پدید می‌آورند، اما این زمان کوتاه، همراه با رنج و کار پیوسته و سختی است که از توان ترکمن‌ها دور نیست و آن‌ها آموخته‌ی چنین کارهای دشواری هستند.
پشم گوسفند هنگام چیدن، خشن و زِبر است. با رشتن آن و نمناک‌ساختنش، پشم آماده برای نمدمالی و شکل‌دادن به آن می‌شود. پیش از آن البته باید پشم را شُست و پاکیزه ساخت و خار و خاشاک درون آن را زدود. پس از انجام چنین کاری، شستن دوباره‌ی پشم بایسته است. کمان‌کشی پشم نیز انجام می‌گیرد و نقش‌هایی را با کمک رنگ‌هایی که از پیش آماده شده است، با خشک‌کردن نمد، بر روی آن زده می‌شود. آن نقش‌ها تکرارشونده هستند؛ بدین معنا که ریشه در گذشته‌ها سنتی و آیینی پدیدآورندگان نمد دارد. هر نقشی نیز نامی دارد که در نزد استادان نمدمالی شناخته‌شده است. یموت‌ها ترکمن نقش‌هایی را به‌کار می‌برند که به آن بوستانی، آلاجه، قوچق، امزگ، ساری‌ایچیان، گزرمن، دیهگزی، دورت‌امزگ و نمونه‌های دیگر داده‌اند. در این میان، نقش قوچ جایگاهی بیش‌تر و نمایان‌تر در نمدمالی ترکمن‌ها دارد و بسیار به‌کار می‌رود.
هنر نمدمالی، آن‌گونه که اشاره کردیم، در نزد بسیاری از تبارهای ایرانی جاری‌ست، اما زیباترین نمدمالی‌ها و رنگ‌های شاد و نقش‌های نمادین این صنعت دست‌بافت را باید در نزد مردمان ترکمن دید و بازشناخت.
*یاری‌نامه: خبرگزاری میراث آریا؛ گزارش خبرگزاری ایسنا.
با دیگر صنایع دستی در خطر فراموشی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
