از دشوارترین پرسشها یکی آن است که بپرسیم: زمان چیست؟ بهویژه هنگامی که از یاد نبرده باشیم که زمان، تنها تقویمی نیست و زمانهای دیگری هم هست که بر ما و جهانِ ما میگذرد- زمانهایی مانند زمانِ استورهای که در آن گذر سال و ماه خطی نیست و دایرهای است.
این هم که بدانیم زمان در شاهنامه تقویمی است یا استورهای؟ پرسش بایستهای است که ما آن را از دانشمندی بسیار آگاه و چیره بر دانش اخترشناسی- استاد نصراله هومند- پرسیدهایم و او همان اندازه که در حوصلهی رویهی شاهنامهی امرداد بگنجد، دانشگسترانه به این پرسش پاسخ دادهاند؛ بیآنکه بخواهند به بحثهای پیچیده و دشواریاب اخترشناسی و فن اخترگویی بپردازند.
– استاد هومند، ارزش اخترشناسی شاهنامه، در سنجش با دانش امروز نجومی، تا چه اندازه است؟
– نخست باید بدانیم که حکیم بزرگ فردوسی بر آن نبوده است که در شاهنامه نوشتههای نجومی و اخترشناسی بیاورَد. ایرانیان، پیش از اشکانیان خداینامهها یا مردمنامهها را (یا هر نامی که بر روی آن دادهها و نوشتههای تاریخی بگذاریم) از بَر میکردند. آن از بَرکردهها، در روزگار ساسانیان سروسامان یافت و نوشته شد. نمونههایی از آن نوشتهها به دست فردوسی افتاد و او در شاهنامه آورد. برخی از جمله یکی از مهمترین بیتهای نجومی که در شاهنامه آمده و دارای نشانهی نجومی است، سرودهی دقیقی است- در آن هزار بیتی که فردوسی از او در شاهنامه بازگو کرده است و این نشانهی نجوم بیانگر آغاز سنجشهای تقویمی از سرآغاز (مبداء) تاریخ رصد ایرانی تا به اکنون است: «همی تافتی بر جهان یکسره/ ز اردیبهشت آفتاب از بره.» هرچند ابوریحان بیرونی، دانشمند ایرانی، نیز در کتاب آثارالباقیه گفته است: من در کتابهای هرمس خواندم که اعتدال بهاری در ثریا بود. پس هر دو دارای یک مفهوم نجومی هستند.
مردمان پیشین دانستههای خود را سینهبهسینه بازگو میکردند و سپستر به نگارش درمیآوردند. در میان آن دانستهها و نوشتهها، نشانههای نجومی هم ثبت میشد. هنوز در مازندران هرگاه بخواهیم از رویدادی تاریخی سخن بگوییم، برای نمونه میگوییم: «زمانی که شیشکترازی بالای سر بود» (شیشک همان خوشهی پروین یا ثریا است)؛ یا میگوییم در زلزلهسال، یا سالِ سیل، سالِ وبا، یا روجا (ستارهی ناهید که گاهی سالها در صبحگاه دیده میشود).
آنچه در بالا آمده است بخشی از گفتوگوی شهداد حیدری است با استاد نصرالله هومند، که با عنوان «زمان در شاهنامه تاریخی است یا استورهای»، در تازهترین شمارهی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این گفتوگو را در رویهی جهارم (شاهنامه) شماره 487 امرداد بخوانید.
«امرداد» شمارهی 487 از چهارشنبه، 20 تیرماه 1403 خورشیدی، در روزنامهفروشیها و نمایندگیهای امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان میتوانند برای دسترسی به هفتهنامهی امرداد افزونبر نمایندگیها و روزنامهفروشیها از راههای زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی فایل پیدیاف شمارهی 487 هفتهنامه امرداد
فروش اینترنتی نسخهی چاپی شمارهی 487 امرداد
اشتراک ایمیلی هفتهنامهی امرداد
