کاوش تاق «اسپهبد خورشید» در استان مازندران به دستیابی باستان‌شناسان به یک کارگاه تولید جنگ‌افزار و کوره ساخت اسلحه از دوره ساسانی، شواهد فلزکاری و مهرازی (:معماری) بازمانده از دوره ساسانی و مهری به خط پهلوی انجامید.
به گزارش ایسنا، گزارش نخستین کاوش تاق اسپهبد خورشید شهرستان سوادکوه، استان مازندران و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای بر روی مواد به دست آمده از آن، در نشستی به کوشش پژوهشکده باستان‌شناسی با همکاری پایگاه ملی غار تاریخی اسپهبد خورشید و آثار وابسته، انجمن بین‌المللی ایزمئو رم، دانشگاه شرق‌شناسی ناپل و شورای علمی شهر رم در ایتالیا در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری ارایه شد.
مهدی عابدینی عراقی، باستان‌شناس و مدیر پایگاه پژوهشی غار تاریخی اسپهبد خورشید به گزارش آثار وابسته به نتیجه نخستین کاوش انجام شده در گوشه‌ی باختری تاق و در تراس نخست پرداخت و گفت: غار تاریخی اسپهبد خورشید در بخش کوهستانی این شهرستان و در تنگه‌ای باستانی به نام «تنگه دوآب» و یا «سه‌راه خطیرکوه» امروزی بر فراز کوه «لاکمر» قرار دارد. این غار یا بهتر است بگوییم تاق طبیعی از بزرگ‌ترین تاق‌های طبیعی کشور و جهان است که از دید مرفولوژی زمین‌شناسی، از تاق‌ها و غارهای کارستی است که از ارتباط و فعل و انفعالات میان سنگ‌های کربناتی و آب و انیدرید کربن تشکیل می‌شوند. دهانه تاق با ابعاد ۱۰۰ متر در ۸۵ متر که نزدیک‌به ۸۵۰۰ متر مربع سازه در خود جای داده است و با توجه به منابع تاریخی آخرین سرپناه خاندان «اسپهبدان گیلگاوباره» یعنی دوران پادشاه اسپهبد خورشید و گویا کمتر از سه سال نیز در محاصره سپاهِ خلیفه منصور عباسی بوده است و با پیروزی این خلیفه، خاندان اسپهبدان به پایان کار خود در شمال ایران می‌رسند و به سخنی سراسر ایران در تصرف حکومت اسلامی خلیفه عباسی پس از دو سده دفاع و جنگ در می‌آید.
او در ادامه گفت: پس از اینکه از سال ۱۳۹۹ اداره کل پایگاه‌های میراث ملی و جهانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پایگاه ملی غار اسپهبد خورشید را گشایش کرد، برنامه‌ریزی‌ها برای نگهداری و حفاظت از این اثر ارزشمند و کم‌‌مانند تاریخی گام تازه‌ای را آغاز کرد. پس از نزدیک‌به دو سال پیگیری و برنامه‌ریزی از سوی این پایگاه ملی، فصل نخست کاوش باستان‌شناسی غاردژِ اسپهبد خورشید در سال ۱۴۰۲ به پایان رسید و کارهای مربوط به حفاظت سازه‌های معماری نیز انجام گرفت. فصل نخست کاوش غار اسپهبد خورشید در تراس نخست ضلع باختری غار انجام شد که در آن پدیده‌ها و آثار معماری این غارقلعه به دست آمد. در این کاوش یک کارگاه تولید جنگ‌افزارها کشف شد. در بخشی از محدوده کاوش شده تراس نخست ضلع باختری یک کوره از دوره ساسانی یافت شد که در این کوره اسلحه می‌ساختند. در حقیقت مکانی برای ساخت نوک پیکان، خنجر، شمشیر و زوبین بود. آثار و شواهد فلزکاری مانند قالب‌ها و ماسه ریخته‌گری هم دیده شده و شِمشِ فلز در این مکان قالب‌گیری شده است. همه‌ی این آثار نشان می‌دهد که مدافعانی که در این مجموعه زندگی می‌کردند ابزار نظامی می‌ساختند و در واقع غار اسپهبد خورشید یک دژ بود.
این باستان‌شناس افزود: از آثار مهرازی، دو طاق بسیار زیبای به جا مانده از دوره ساسانی به دست آمد که یکی در ورودی به فضای بعدی بود و در فصل بعدیِ کاوش‌ها برای بیرون آوردن آن از خاک اقدام می‌شود. یک نورگیر هم که به نوعی پنجره تاق‌دار است و نور فضای پشت سرش را فراهم می‌کرد نیز در این بخش دیده می‌شود. یک تاقچه بسیار زیبا هم با نقش‌هایی دیدنی یافت شد. در این تاقچه نقش سوار ساسانی، نقش ببر و نقش اسب در کنار نقش‌های انتزاعی انسانی دیده می‌شود. یک راه‌پله با بیش از ۲۰ پله نیز وجود دارد که اشکوب (:طبقه) یکم را به اشکوب دوم می‌رساند. در آن دوره، بیش از صد سال بود که ایران مورد یورش قرار گرفته بود. سیستان و آذربایجان سقوط کرده بودند و سپاه عرب تا آسیای میانه پیشروی کرده بود. منطقه سمنان و ری نیز سقوط کرده بود. مردمان تبرستان می‌دانستند که سرانجام یک روز این منطقه مورد هجوم قرار می‌گیرد از این‌رو سر فرصت این سازه را ساختند و گمان می‌رود مواد اولیه را نیز انبار کرده بودند. بیش از ۹۰ درصد خمره‌های سفالی و حتی شیشه‌هایی که به دست آمده، برای انباشت (:ذخیره‌سازی) بودند.
عابدینی گفت: یک مُهر به خط پهلوی کتیبه‌ای نیز از زیر خاک به دست آمد که پاکسازی آن انجام شد. این گِل‌مهر به خط پهلوی است و برای خوانش به کارشناسان سپرده شده است. بر روی این گِل‌مُهر ۷ اثر وجود دارد که از نقش اسب و سی‌مرغ گرفته تا خرگوش و خطوط پهلوی در آن دیده می‌شود. کوره‌ای که پیدا شد گنبدی شکل بود و گمان می رود سفال هم در آن پخت می‌شده است. کوره خیلی بزرگ نیست و نزدیک‌به ۳ در ۳ متر است. این گِل‌مُهر بر گردن یکی از خمره‌ها بود و احتمال می‌دهیم که مُهری است که در مبدا زده شده و از جای دیگر نیامده است، بلکه قرار بود از این مکان به جای دیگر برود. با توجه به آنکه معمولا مُهر نشان از وجود دادوستد دارد، این گمانه را می‌زنیم این مُهر در این مکان زده شده و قرار بوده به جای دیگر برود. نوشته‌ای که در میان این گِل‌مهر دیده می‌شود نام مکان جغرافیایی است. در «جای‌نام‌‌های» دوره ساسانی این نام تاکنون نیامده و گمان می‌رود جای‌نامی تازه به جغرافیای دوره ساسانی افزوده شود.
محمد کشاورز دیوکلایی، هموند (:عضو) انجمن بین‌المللی ایزمئو رم در ایتالیا و هموند کمیته علمی معماری دست‌کند ایکوموس ایران، به پژوهش‌های انجام شده روی مواد باستان‌شناسی به دست آمده از تاق اسپهبد خورشید پرداخت و گفت: پژوهش ها روی ساخت‌مایه‌های (:مصالح) چوبی به دست آمده از تاق تاریخی اسپهبد خورشید و پژوهش‌های بیوباستان‌شناسی و سپس پژوهش‌های روی ملات و سفال و شیشه روی نمونه‌های غار تاریخی اسپهبد خورشید بوده است که در این دو پایان‌نامه از بیش از ۵ آزمایش با نام‌های میکروسکوپ نوری، طیف سنج میکرو رامان، طیف سنجی تبدیل فوریه پرتو ماورا قرمز، میکروسکوپ الکترونی روبشی- طیف سنجی پراکنده انرژی، ترموگرامتری، بلورنگاری اشعه ایکس، روی بسیاری از این نمونه‌ها که شامل چوب، سفال، ملات، سنگ و شیشه بوده است، استفاده شد.
او افزود: پژوهش‌های آزمایشگاهی شیمی روی نمونه‌های سفال و ملات نشان می‌دهد که عناصر سازنده آن‌ها به گونه‌ی درخور نگرشی همانند یکدیگر است و به گونه‌ی جزیی می‌توان دید که ملات‌ها دارای گچ بیش‌تر نسبت به کلسیت هستند که البته در سفال‌ها، اگرچه در اندازه‌های کمتر که به گمانی به دلیل دمای پخت آن بوده است.
هموند انجمن بین‌المللی ایزمئو رم در ایتالیا در نتیجه‌گیری مباحث مربوط به این پروژه اظهار کرد: سنگ‌های این سایت که گمان می‌رود از کوه لاکمر که تاق در آن جای دارد بیرون کشیده شده است و ملات‌ها بیش‌تر از گچ تشکیل شده‌اند. بهره‌گیری از چوب زبان گنجشکی بیش‌تر از دیگر گونه‌های گیاهی بوده است. آزمایش کربن ۱۴ و تاریخ‌گذاری روی دو قطعه چوب گوناگون (خاکستر و بلوط) دو دوره استفاده از چوب را در سازه برجسته کرد؛ زبان گنجشکی سده‌ی سوم و بلوط سده‌ی هفتم میلادی.
هموند کمیته علمی معماری دست‌کند ایکوموس ایران با بیان اینکه مصنوعات سرامیکی مورد بررسی بیش‌تر از خاک رس خام حاصل از منطقه‌های پیرامون سایت مورد مطالعه تشکیل شده است، افزود: سازه‌ای که در مجموعه خاوری پدید آمده است به گمان بسیار متعلق به «تاقچه» موجود در طبقه سوم سازه‌ی معماری دوره ساسانی بوده و برای تولید انواع ساخت‌مایه‌های فعال میان سده چهارم و ششم میلادی در نظر گرفته شده است و سازه‌های یافت شده در غار اسپهبد خورشید گواه وجود سازه‌ای پیچیده با کاربری‌ها و عملکردهای گوناگون در درازای سده‌ها است. پژوهش‌های مواد تشکیل‌دهنده چوب، سنگ و شیشه و سنجش با یافته‌های به دست آمده در محوطه‌های باستانی منطقه کوه سوادکوه در آینده کمک علمی مهمی هم به درک تاریخی و هم در سطح فناوری به‌دست‌آمده خواهد داد.
غار «اسپهبد خورشید» گستره‌ای تاریخی از دوره ساسانی با دیرینگی بیش از ۱۳۰۰ سال است که در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این گستره‌ی ارزشمند تاریخی با مشکل کوه‌خواری و فعالیت و انفجار معادن و میدان تیر پادگان دو آب روبه‌رو است.
