معرفی کتاب تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد

کتاب «تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد» هم اینک در سه جلد از سوی مرکز ایرانشناسی دانشگاه کالیفرنیا – ارواین چاپ شده و با گستردگی پخش آمازون این کتاب 28 کشور جهان، این کتاب در دسترس دوستداران و پژوهشگران مباحث تاریخی و به ویژه تاریخ اجتماعی زرتشتیان گذاشته شده است.
کتاب یاد شده حاصل 9 سال پژوهش دامنه‌دار دکتر علی اکبر تشکری هموند هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه یزد است که پیش از این مقالات پژوهشی و کتاب‌های چندی درباره‌ی تاریخ یزد از این استاد دانشگاه چاپ شده است. آثاری چون، «مشروطیت در یزد»، «یزد عصر صفوی»، ویرایش و پانویسی کتاب «خاطرات وکیل التولیه» در 2 جلد، با پیشگفتار ایرج افشار، ترجمه و پانویسی خاطرات مالکوم ( پنج سال در یکی از شهرهای ایران)».
با این که تاکنون پژوهش‌های بسیاری به فارسی و یا دیگر زبان‌ها درباره‌‌ی آیین‌ها گذشته‌ی باستانی و یا مباحث زبان‌شناسی متون دینی زرتشتیان انجام شده است اما درباره‌ی شرایط اجتماعی زرتشتیان از ورود اسلام به ایران تا انقلاب اسلامی نمی‌توان به کتابی که جامع، تحلیلی و همانا با تکیه بر اسندهای دست اول اشاره کرد. جدا از آن چه که یاد شد، هر چند از نام کتاب چنین برمی‌آید که تنها به شرایط اجتماعی بهدینان در یزد پرداخته شده است؛ اما با توجه به پیشینه‌ی تاریخی و مرکز بودن یزد به عنوان مهم‌ترین پایگاه دینی و نیز برجسته‌ترین و پرشمارترین مکان گرد آمدن زرتشتیان و دَستوران، این کتاب را می‌توان پژوهشی درباره‌ی تاریخ اجتماعی زرتشتیان ایران دانست.
گزیده‌ای از درون مایه‌ی هر جلد از کتاب «تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد» چنین است:
1. جلد یکم، از ورود اسلام تا بنیاد انجمن ناصری زرتشتیان یزد را در بر می‌گیرد.
در این جلد، نویسنده با بررسی دیدگاه فقهی مسلمانان در برخورد با اهل ذمه ، به چگونگی آمدن و ماندگاری اسلام در ایران پرداخته و برپایه‌ی آن، عملکرد خلافت اسلامی و فرمانروایان وابسته به آنها در ایران را پژوهیده است. با محوریت یاد شده، نویسنده به موضوع بنیادین خود یعنی یزد پرداخته و کوچ بهدینان از فارس و سپس خراسان به این ولایت را به بحث می‌گذارد. پس از آن و با توجه به پیوندهای فرهنگی میان پارسیان هند و دستوران یزد، با آرمان پاسخ‌گویی به پرسش‌های دینی بهدینان ایران، بخشی از تاریخ زرتشتیان گردآوری شده که از روزگار تیموری تا سیصد سال پس از آن را در برمی‌گیرد.
در جلد نخست، نویسنده با بررسی روند سکونت و مسایل پارسیان در هند، از اطلاعات موجود در نامه‌ها و دیگر اسناد برای درک و شناخت زندگی اجتماعی زرتشتیان در یزد بهره گرفته است. در ادامه‌ی این روند پژوهشی، چگونگی گذران زندگی بهدینان در یزدِ روزگار صفوی، یورش افغانان، دوره‌ی فرمانروایی خوان‌ها ، دوره‌ی قاجار و تا آغاز شکل‌گیری انجمن ناصری زرتشتیان یزد که به کوشش دومین نماینده‌ی انجمن اکابر صاحبان پارسی یعنی کیخسرو خان‌صاحب بنیاد‌گذاری شده بود، به بحث و نقد گذارده شده است. چنانکه یکی از مهم‌ترین مباحث دوره‌ی قاجار در پیوند با باشندگی مانکجی در یزد و شرح کامل کارهای او بر پایه‌ی اسناد دست اول است. این بخش بر پایه‌ی دگرگونی‌های فرهنگی، اقتصادی پارسیان هند در سده‌ی 19 میلادی و چگونگی شکل‌گیری انجمن اکابر بررسی شده و آگاهی‌های فراگیر و کامل از زندگی پارسیان هند و بهدینان یزد ارائه می‌کند.
2. جلد دوم، از بنیاد انجمن ناصری زرتشتیان یزد تا سقوط سلسله قاجار را دربرمی‌گیرد.
در این جلد همراه با پیگیری دگرگونی‌های اجتماعی زرتشتیان یزد از بنیاد نهادن انجمن ناصری، به کارها‌ی انجام شده از سوی این انجمن در سامان‌دهی هم‌کیشان پرداخته شده است. در بارزش‌ترین بخش از کتاب چگونگی حضور زرتشتیان در انقلاب مشروطیت و پیامد‌های آن، دشواری و سختی‌های آنان در دوران جنگ نخست جهانی و دودستگی‌های درون گروهی واکاوی می‌شود و با بررسی چگونگی شکل‌گیری انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی، کارهای آنان در راستای یاری‌رسانی به همکیشان یزدی و برداشتن مشکلات اجتماعی آنان در پیوند با اکثریت مسلمان به نقد و بررسی گذارده شده است.
3. جلد سوم به زندگی اجتماعی زرتشتیان در روزگار پهلوی‌ها ویژه شده است.
در این جلد همراه با تاثیرگذاری ناسیونالیسم باستان‌گرا در زمان رضا شاه، بازتاب آن بر روی زرتشتیان به بحث گذارده شده است و در کنار آن، مباحثی چون، ورود بهدینان به نظام اجباری (سربازی)، تأثیر سیاست لباس یکدست (متحدالشکل) بر باشندگی گسترده‌تر زرتشتیان در اجتماع، زندگی اجتماعی زرتشتیان در روستاها و شهرها و نمونه‌های دیگر دیده می‌شود. هم چنین در دوره‌ی پهلوی دوم در کنار مسائل مربوط به روابط مسلمانان و زرتشتیان در یزد، برپایه‌ی عملکرد انجمن زرتشتیان، کارکرد درونی جماعت واکاوی شده است.
آن چه در این جا برشمرده شد تنها گزیده ای از جستارهای کتاب «تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد» است. روشن است که در این جا از بسیاری از گفتنی های کتاب یاد نشد. خوانندگان کتاب، خود آن جستارهای ریزبینانه را خواهند دید. در پایان دو نکته‌ شایان گفتن است. نخست آن ‌که، بیشترین کانون توجه کتاب پیش‌رو بر روی تاریخ اجتماعی زرتشتیان است. نویسنده کوشیده است با واکاوی شرایط فرهنگی، سیاسی هر دوره‌ی تاریخی، پرتوی بر حیات اجتماعی بهدینان بیفکند و از این‌رو هم به چگونگی گذران اجتماعی آنان در پیوند با جامعه‌ی اسلامی پرداخته و هم از درون جماعت دگرگونی‌های داخلی را دنبال می‌کند و از این‌رو، دربردارنده‌ی آگاهی‌ها و سندهای بسیاری است که برای نخستین بار به چاپ رسیده است و می‌تواند راهگشای پژوهندگان باشد.
نکته‌ی دیگر آن‌که، نویسنده سپاسداری خود را پیش از همه به اله‌یار دبستانی و سپس جمشید ورزا ارزانی داشته است که با پشتکار بسیار، زمینه‌ی انجام و چاپ این پروژه‌ی پژوهشی را فراهم کرده‌اند.