شوش؛ شهری که آیین ثبت جهانی‌اش برگزار نشد

با گذشت دو سال از ثبت شوش در فهرست میراث جهانی، برگزاری آیین گرامیداشت این ثبت جهانی که برای همه بناها و محوطه‌ها ثبت جهانی شده برگزار می‌شود تحقق نیافت تا افکار عمومی و مسوولان متوجه بحران‌های میراثی در سطح شهرستان شوش نشوند.

از یک سو بیشتر مردم شوش از اینکه میراث فرهنگی نتوانسته است آنها را در راستای تامین منافع دو طرفین به خوبی توجیه کند ثبت جهانی محوطه‌های تاریخی شهرشان هیچ اهمیتی برای آنها ندارد و در این میان مسوولان هم با پشت گوش انداختن ضرورت برگزاری آئین نکوداشت ثبت شوش در فهرست میراث جهانی بی خیال موضوع شده اند. این در حالی است که برگزاری این رویداد می‌توانست به سمت و سویی برود تا مردم را در راستای حفظ میراث فرهنگی همرایی کند.
پراکندگی محوطه های تاریخی از دوران‌های مختلف تاریخی تا دوران اسلامی در شهرستان شوش، آن را به نگینی بی‌بدیل و کعبه آمال بسیاری از دوست‌داران تاریخ و فرهنگ بشر در بسیاری از نقاط دنیا تبدیل کرده است. در قلب سرزمین کهن، شهر شوش قرار دارد. اما شوش کهن که در طول تاریخ، تهاجم، تاراج و نابودی‌های بیشماری را به خود دیده و پس از پایان آن‌ها قد علم کرده، با دشمنانی جدید و عجیب مواجه شده است.
شهر شوش جدید که هویت خود را مدیون محوطه جهانی شوش است تبدیل به دشمن تا بن دندان مسلح شده که هر روز به بهانه ساختارهای شهری، امکانات و پیشرفت در منطقه با مجموعه میراث به تعارض می‌رسد و عجیب این است که مسوولان شهر شوش راه حل را حذف محوطه می‌دانند و حتی حاضر به کوچک‌ترین مطالعه‌ای در رابطه با نمونه‌های جهانی شهرهای دارای بافت کهن نیستند.
البته همه مشکلات شهرستان شوش به میراث فرهنگی مربوط نمی شود، چرا که موضوعات بسیار زیادی وجود دارد که قابل بررسی هستند. حال که در آستانه سال نو و فرا رسیدن نوروز هستیم و گردشگران بسیاری از محوطه ها و بناهای شوش بازدید می کنند در این نوشتار به بخشی از مشکلات شوش در میراث فرهنگی می پردازیم.

 یگان حفاظت چهار نفره شوش

در طول یک دهه گذشته که در حوزه میراث فرهنگی فعالیت میکنم تنها زمانی که شاهد بودم تعامل مثبتی بین فرماندهی یگان حفاظت میراث فرهنگی خوزستان با تشکل‌ها علی رغم مراجعه چندباره برای برقراری ارتباط به وجود نیامده همین دوره فعلی است. این درحالی است که بارها در جلسات مختلف و حتی از طریق رسانه ها درباره ضرورت حمایت از یگان حفاظت خوزستان و تجهیز آن اطلاع رسانی شد.
با این حال چون سخن درباره شوش است لازم به توضیح می باشد که شهر باستانی شوش که از جمله سرآمدترین شهرهای تاریخی دنیا محسوب می شود که در استان خوزستان قدر آن به اندازه کافی دانسته نمی شود. در حال حاضر شاهد اتفاقات ناخوشایندی در حوزه میراث فرهنگی شوش هستیم که عوامل مختلفی را برای آن می‌توان عنوان کرد. اما ذکر این نکته خالی از لطف نیست شهر باستانی شوش که حداقل باید بر اساس مصوبه‌ها و استاندارها از هفتاد نیروی یگان حفاظت برخوردار باشد در مقاطعی 18 نفر نیرو داشته ولی در حال حاضر فقط با 4 نفر حفاظت می شود که یکی از این چهار نفر مسوول خود یگان حفاطت شوش است.
از سوی دیگر ساخت و سازهای ناهماهنگ و تعرض‌هایی که به چشم‌انداز محوطه باستانی صورت می‌گیرد از جمله اتفاقات ناگواری است که همچنان گریبانگیر میراث فرهنگی هستند. برخی از تخریب‌ها دقیقا در محدوده متمرکز حفاظت شده روی می‌دهد. این در حالی است که این محدوده‌ها حتی فاصله‌ی چندانی با محل استقرار اداره میراث فرهنگی و پایگاه جهانی شوش ندارد.
اگرچه نیروهای یگان حفاظت در شوش طبق شواهد موجود حداکثر تلاش خود را جهت گشت‌زنی و حفاظت فیزیکی از آثار دارند اما به علت کمبود امکانات و نیروی انسانی، حفاظت به صورت مناسب صورت نمی‌گیرد. و همچنان شاهد از بین رفتن آثار فرهنگی هستیم که از ویژگی غیر قابل برگشت‌پذیری برخوردارند.

محوطه باستانی شوش هنوز به صورت کامل محصور نشده است. در کل محوطه تنها یک مکان استقرار یگان حفاظت وجود دارد و عملاً در برخی قسمت‌ها تردد به وسیله موتورسیکلت و برخی موارد اتومبیل به راحتی صورت می‌گیرد. نداشتن نیروی یگان حفاظت به حد کافی با توجه به گستردگی قابل توجه محوطه‌های تحت پوشش اداره میراث فرهنگی در سطح شهرستان از علت‌های وقوع رویدادهایی همچون تخریب و حفاری غیر مجاز در محوطه باستانی شوش است.

 شهرک صنعتی

در ابتدای جاده چغازنبیل و هفت تپه یک شهرک صنعتی پنجاه هکتاری متعلق به شهرستان شوش قرار دارد که در حریم محوطه های تاریخی هفت تپه قرار گرفته است.
اگرچه ساخت  و سازهای گسترده در شهرک صنعتی شوش به شدت ادامه دارد و از فاصله دور از شمال و جنوب هفت تپه تنها بناهایی که به چشم می آید سوله های فلزی و دیگر تاسیسات صنعتی است، میراث فرهنگی و پایگاه جهانی تناها به ذکر این نکته اکتفا می‌کنند که از شهرک صنعتی طرح شکایت شده و در حال پیگیری است. با این حال مشاهدات حاکی از آن است که به منطور ساخت یک سیلو در شهرک صنعتی، تسطیح لازم و دیگر اقدامات لازم در حال انجام است. اکنون ایم پرسش به وجود می آید که آیا تجربه ساخت سیلو ایوان کرخه در غرب شوش، این بار در حریم محوطه‌های باستانی هفت تپه تکرار می شود؟ پیگیری ما از منابع محلی حکایت از آن دارد که یک بهره‌بردار کارخانه آرد و سیلو برای ساخت سیلویی با ۸ کندو اقدام به تسطیح و دیگر اقدامات لازم کرده که مدیر پایگاه جهانی چغازنبیل می گوید از بهره بردار آن شکایت شده است.

 پروژه‌ی پاک چوب

در کنار همه چالش هایی که میراث فرهنگی با آن دست و پنجه نرم می‌کند پروژه درخت‌کاری صنعتی پاک چوب و از همه مهمتر تاسیسات جانبی آن که احداثشان کاملا غیر قانونی است به چالش جدی تبدیل شده است.
با این حال در آذر سال 1395 کلنگ احداث کارخانه  پاک چوب در زمینی به مساحت 584 هکتار در جاده اختصاصی چغازنبیل به زمین زده شد. این مجموعه به فاصله بسیار کمی از محوطه و مجموعه هفت تپه قرار دارد و در حریم منظری آن واقع است از طرفی تپه خزانت در مجاورت آن قرار دارد و علاوه بر آن در کریدور مصوب گردشگری سه اثر ثبت جهانی خوزستان واقع است که متاسفانه هم حریم منظر و هم بافت زمین شناسی و منظر طبیعی منطقه را به شدت به چالش می‌کشد.
این در حالی است که با گذشت دهها سال از کشف و کاوش در هفت تپه، شوربختانه محوطه های تاریخی در هفت تپه از تعیین عرصه و حریم برخوردار نیستند و این بزرگترین تهدید برای میراث فرهنگی است. موضوعی که سودجویان از این کم کاری سازمان میراث فرهنگی برای پیشبرد اهداف غیر توسعه پایدار خود بهره می جویند.
اداره کل میراث فرهنگی خوزستان، در سال 1393 اقدام به صدور مجوزی برای احداث پروژه پاک چوب کرد که ضوابط مشخص و محدودیت‌های کاملا معینی تعیین شده بود که در نامه مدیرکل وقت میراث فرهنگی خوزستان هم به آن اشاره شده است. اگر چه پاک چوب از حمایت هایی برخوردار است و خود را پاسخگو به رسانه ها و دوستداران میراث فرهنگی نمی‌داند اما برای احترام به افکار عمومی هم که شده بگوید آیا در این پروژه عظیم خود با محوطه‌ای باستانی برخورد داشته است که صدای آن را در نیاورده باشد؟ و دیگر اینکه چرا علی رغم اعلام برخی ممنوعیت‌ها ولی تصمیم دارد در کنار جنگل‌کاری صنعتی خود تاسیسات احداث نماید؟

چغازنبیل نیمه خاموش

بهمن ماه بود که خبر آمد شبانه 400 متر از کابل های روشنایی شبانه چغازنبیل به سرقت رفته است. پس از چند روز پیگیری اعلام شد که کابل‌ها وصل شده است. اما در بازدیدی که خود چندی پیش از آن محل داشتم متوجه شدم این خاموشی با گذشت بیش از یک ماه همچنان وجود دارد.
واقعیت امر این است که چغازنبیل به امنیت بیشتری نیاز دارد. نیروهای نگهبان آن کادر یگان حفاظت نیستند. لباس مصوب و مشخصی ندارند. ضابط قضایی نیستند. تنها موتور آنها که باید با آن گردش کنند مدتی است بیمه اش به پایان رسیده و پولی وجود ندارد که حق بیمه آن پرداخت شود. مایه سرافکندگی است که سازمان میراث فرهنگی کشور عاجز از تهیه هزینه بیمه موتور نگهبانان چغازنبیل است. در روزهای گذشته که خود در محل چغازنبیل بودم مشاهده کردم که خانواده ای پر جمعیت از در و دیوار زیگورات بالا پائین می شدند. اما نگهبانان که پا درد امانشان را بریده بود مگر همزمان چندجا می‌توانستند حضور داشته باشند. در این مکان گردشگران خارجی مدام در رفت و آمد هستند. دریغ از وجود و حضور نیروی یگان حفاظت و نیروی انتطامی. تنها زمانی که نیروی انتطامی در محل حضور دارد ایام تعطیلات نوروز است. با این حال گاهی خبردار می‌شویم که در ایام شلوغ و پر بازدید کیف قاپی صورت می گیرد. گاهی دیده می‌شود که بر بلندی های پیرامونی چغازنبیل افرادی کشیک داده و دیگرانی سعی در تعرض به چغازنبیل دارند. همین چند وقت پیش بود که در خودرویی مشکوک سلاح های سرد مشاهده شد و با تعقیب و گریزهایی که بین نگهبانان انجام شد آن افراد دستگیر و تحویل مقامات قضایی شدند.

واقعا نخستین بنایی که از ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید و از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است چرا نباید توسط دوربین های مداربسته مورد حفاظت قرار بگیرد؟

طعم تلخ ثبت جهانی

آنچه در بالا به آن اشاره شد ذره ای بی کران از چالش هایی است که میراث فرهنگی با آنها گریبانگیر است. اما باید به آن مشکلات ساخت و سازهای صورت گرفته در عرصه و حریم محوطه‌های ثبت جهانی شده شوش را اضافه کرد. انتظار می‌رود که ریاست سازمان میراث فرهنگی کشور با اعزام کارشناسان زبده و البته معتمد به خوزستان به بررسی عمیق موضوعات چالش برانگیز بپردازند و گزارش آن را انتشار بدهند تا طعم تلخ ثبت جهانی شوش در کام مردم شیرین شود. انتظار داریم مسئولین، در راستای ایجاد بسترهای مناسب برای حفاظت بهتر، همت بیشتری داشته باشند و برای رسیدن به این منظور اقدامات و پیگیری‌های لازم را انجام دهند.

فرتور از مجتبا گهستونی است