دره‌ ستارگان؛ یکی از شگفتی‌های زمین‌شناسی جهان

جزیره‌ی قشم در استان هرمزگان، بزرگترین جزیره‌ی ایران و خلیج‌فارس شناخته می‌شود. در آنجا افزون‌بر دیگر جاذبه‌های گردشگری و زیست‌بومی، دره‌ای هست که پدیده‌ای شگفت‌آور در زمین‌شناسی جهان به‌شمار می‌رود. پدیده‌ای که در سراسر قاره‌ی آسیا یافتنی نیست، جز در ایران و در جزیره‌ی زیبای قشم. آنجا را «دره‌ ستارگان» می‌نامند و درباره‌ی آن داستان‌های بسیاری بر زبان بومیان قشم است.

دره ستارگان، پدیده‌ای طبیعی است. زیبا و شکل‌درشکل است و ویژگی‌هایی دارد که اگر دلیل علمی آن‌ها را ندانیم، در دام افسانه‌هایی خواهیم افتاد که می‌کوشند سببی برای پیدایش آن بیابند.
فرسایش زمین از میلیون‌ها سال پیش تاکنون، شکل‌های گوناگون دره ستارگان را پدید آورده است. این فرسایش به دست تندبادها، رگبارهای فصلی و آب‌های جاری در سطح زمین، شکل گرفته است و رنگ‌ورو و چهره‌ای به آنجا داده است که خیال‌انگیز است و ذهن را به بازی می‌گیرد. همان شکل‌هاست که گاه ترسناک می‌شوند و پیکره‌ای انسانی و جانوری به خود می‌گیرند. ماسه‌ها و سنگ‌های دره ستارگان، نقش‌هایی آفریده‌اند که در جای دیگری دیده نمی‌شوند و از این‌رو هول‌آور به گمان می‌رسند. بی‌سبب نیست برخی با ترس به آن دره گام می‌گذارند.

شکل‌گیری دره ستارگان در دوره‌ی زمین‌شناسی «سنوزوئیک» بوده است؛ دوره‌ای که از 65 میلیون سال پیش آغاز شد. در همین دوره‌ی سنوزوئیک بود که چهره‌ی فیزیکی و شکل‌های حیاتی جهان کنونی ما پدید آمد و زمین آماده‌ی چیرگی و فرمانروایی انسان شد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که دره ستارگان در ادامه‌ی همان دوره‌ی سنوزوئیک، در دو میلیون سال پیش، شکل یافته و چهره‌ای به خود گرفته که بارها دگرگون شده است. این دگرگونی‌های زمین‌شناسی دره ستارگان، هنوز هم ادامه دارد.

در این دره‌ی شگفت‌آور، مخروط‌های نوک‌تیز به شمار بسیار دیده می‌شوند؛ ستون‌ها و ستونک‌هایی که همگی حاصل فرسایش خاک هستند، قامت کشیده‌اند؛ آرک یا شکل‌های خیالی، و تیغه‌ها و دیواره‌های بلند و کوتاه و نواری‌مانند، جابه‌جا دیده می‌شوند؛ هر ستون و دیواری چهره‌های حیرت‌افزایی به خود گرفته‌اند که حتا با شکل‌های کمیاب کلوت‌های کویری ایران هم تفاوت دارند و بسیار وهم‌آورتر به گمان می‌رسند.
جزیره قشم کم‌بارش است. به‌ویژه بارش‌های تند در این جزیره کم‌تر پیش می‌آید. اما اگر آسمان ببارد و بارش‌ها پیوسته باشد، شکل‌های دره نیز دچار دگرگونی‌هایی می‌شوند که به آسانی تشخیص داده می‌شود. آن دگرگونی به سبب سست بودن جنس خاکِ دره ستارگان است.
از همه شگفت‌تر آنکه شکل آغازین فلات دره، در بخشی از آن هنوز هم پیداست. در بخش شمالی دره ستارگان، در بلندایی که به 10 متر می‌رسد، زمین پُر از پوسته‌های فسیلی است. این پوسته‌ها از ماسه‌سنگ‌ها و آهک‌های سست و کم بنیان پدید آمده‌اند و دست‌نخورده مانده‌اند.
به آن شگفتی‌ها، راه‌های باریک و تنگ دره ستارگان را هم باید افزود. آن راه‌های تُو در تُوی دره، گاه پهنا می‌گیرند و گذرندگان بیشتری را عبور می‌دهند. در میان راه‌سپاری‌ها نیز جای‌درجای، ستون‌هایی دیده می‌شوند.
دیواره‌های دره، دو لایه‌ی ستبر و نازک دارند. لایه‌ی ستبر در برابر فرسایش‌های پیوسته‌ی زمین، دگرگون می‌شود اما لایه‌ی بالایی پایدارتر است. این پایداری به سبب آهکی است که در ترکیبات آن وجود دارد. فرسایش لایه‌ی زیرین و شکل‌گیری دره‌های کوچک، هنگامی رُخ می‌دهد که لایه‌ی بالایی شکاف بردارد.
اما خاک دره ستارگان از جنس «مارن» است. مارن گونه‌ای خاک کلسیم کربنات است که چندین گونه مواد معدنی در خود دارد و مقدار بسیاری، گاه تا 65 درصد، رُس در ترکیب آن دیده می‌شود. از همین‌روست که فرسایش باد و آب، سبب شده که خاک‌ها و سنگ‌های مارنی دره چشم‌اندازهای طبیعی بسیار زیبایی پدید بیاورند و پیوسته دگرگون شوند.

دره ستارگان در غروب آفتاب و هنگام شب زیبایی هیجان‌آور بی‌مانندی دارد. گویی ستاره به زمین نزدیک شده‌اند؛ آن‌اندازه که می‌توان دست پیش بُرد و آن‌ها را چید!
اما تاریکی، دره را ترسناک می‌سازد. به ویژه آنکه چینش ستون‌ها در دره به گونه‌ای است که باد از لابه‌لای آن می‌گذرد و صداهایی پدید می‌آورد که بر وهم و خیال گذرندگان دامن می‌زند. بومی‌های قشم برپایه‌ی بازگفت‌های پیشینیان می‌گویند؛ این صدای ارواح سرگردان است!

افسانه‌های پیرامون دره ستارگان به همان ارواح سرگردان پایان نمی‌پذیرد. بومی‌هایی هستند که باور دارند شکل دره ستارگان بر اثر افتادان ستارگان به وجود آمده است. از همین‌رو، آن را به گویش بومی خود «ستاره افتیده» یا «استاره کفته»، یعنی «ستاره‌ی افتاده» می‌نامند. «دره ستارگان» نامیدن آنجا، ریشه در چنان باورهایی دارد. افسانه و طبیعت همراه یک‌دیگرند. افسانه‌ها به دورانی بازمی‌گردند که هنوز دانش انسان به آنجا نرسیده بود که دلیل علمی پدیده‌ها را بداند. پس ناچار دست به دامنِ خیال و پندار می‌شد تا پاسخی برای پرسش‌های خود بیابد.
دره ستارگان در بخش جنوب خاوری (:شرقی) جزیره‌ی قشم، در جاده خاکی غارهای «خوربس»، در کنار روستای «برکه خلف» پهنا گشوده است و گردشگران را به سوی تازه‌ها و تماشایی‌های بی‌پایان خود می‌کشد. از ساحل جنوبی جزیره تا دره ستارگان 5 کیلومتر فاصله هست. دلخواه‌ترین زمان برای دیدن دره ستارگان از روزهای پایانی پاییز تا روزهای آغازین بهار است؛ یعنی زمانی که گرمای جزیره آزاردهنده نیست.
دره ستارگان به نام بخشی از ژئوپارک جزیره قشم، در فهرست آثار طبیعی سازمان یونسکو ثبت شده است. این ژئوپارک تنها ژئوپارک خاورمیانه است و سرشار از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی.
دره ستارگان چنان یگانه و دستِ‌کم در قاره‌ی آسیا بی‌مانند است که می‌تواند گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به سوی خود بکشد (البته پس از گذر از دوران کرونا!). بدین‌گونه هم بخشی از زیست‌بوم شگفت‌انگیز و زیبای ایران بهتر به جهان شناخته خواهد شد، هم برای صنعت گردشگری ما درآمدزا خواهد بود.