گسترش شهری لجام‌گسیخته در چند دهه‌ی گذشته نیمی از باغستان قزوین را ناپدید کرده است و تغییر کاربری و دست‌درازی به آن روزبه‌روز این میراث ملی را به سوی نابودی می‌کشد.
به گزارش خبرگزاری مهر، باغستان سنتی قزوین پدیده‌ای طبیعی، فرهنگی، تاریخی و زیستی است که بیش از ۱۲۰۰ سال دیرینگی دارد و قزوین را به شاخص‌ترین باغ‌شهر ایران در طول تاریخ تبدیل کرده است. این باغستان سنتی و کهن تا چند دهه پیش بیش از ۵ هزار هکتار گستردگی داشت و مانند حلقه‌ای قزوین را دربرگرفته بود؛ اما به خاطر دشواریی‌های مانند دست‌درازی به حریم باغستان، تغییر کاربری زمین‌های باغستان و مشکل تامین آب، مساحت باغستان قزوین به کمتر از ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار کاهش پیدا کرده است. البته در سال‌های گذشته مسوولان ارشد استان و مدیران شهری قزوین همواره از ضرورت نگهداری این میراث ملی گفته‌اند؛ اما برای بهبودی زخم‌های بزرگ‌ترین میراث کهن قزوینی‌ها، کارهای عملی کمی انجام‌شده و در راه حفظ باغستان حرف، جایگزین عمل شده است. بااین‌حال در سال‌های گذشته سازمان‌های مردم‌نهادی در پشتیابی از باغستان سنتی شکل‌گرفته‌اند که در کنار سازمان باغستان که توسط شهرداری تشکیل‌شده نقش بسزایی در حفظ این حلقه سبز پیرامون مینو شهر داشته‌اند.
باغستان ریه تنفسی قزوین
مدیرعامل شرکت تعاونی باغستان سنتی قزوین با گفتن اینکه باغستان مانند ریه شهر قزوین است که تصور قزوین بدون باغستان شدنی نیست، گفت: «وجود باغستان سنتی در پیرامون شهر قزوین علاوه بر اینکه جلوی عبور ریزگردها و نفوذ گردوغبار به شهر را می‌گیرد، امواج مضر را به خود جذب می‌کند و سبب تلطیف هوا و آرامش ذهنی شهروندان مینودری هم می‌شود».
مرتضی تدین افزود: «همچنین وجود باغستان سبب حفاظت شهر و روستاهای پایین‌دست قزوین از خطر سیلاب و خسارات ناشی از آن می‌شود که این نقش مفید را در جریان بارندگی‌های شدید ۲ سال اخیر مشاهده کردیم».
وی با اشاره به تاثیر مهم باغستان در حفظ و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و قنات‌های استان قزوین ادامه داد: «باغستان با جذب آب رودخانه‌های فصلی و سیلاب آن‌ها و نگه‌داشتن این آب‌ها در خود، به‌مانند آبخوانی عمل می‌کند که نیاز سفره‌های آب زیرزمینی را تأمین کرده و سبب تقویت آن‌ها می‌شود».
الگوی پایدار کشاورزی طبیعی و فرهنگ باغداری
این فعال زیست‌محیطی، باغستان قزوین را الگوی پایداری از کشاورزی طبیعی و فرهنگ باغداری توصیف کرد و گفت: «در زمانی که قزوین هنوز صنعتی نشده بود، باغستان یک کارخانه بزرگ تولید و مهم‌ترین واحد اقتصادی این کهن دیار به شمار می‌رفت که اگر امروز هم برای حفظ و توسعه آن به‌طورجدی اقدام شود، بازهم می‌تواند به یکی از استوانه‌های مهم اشتغال و اقتصاد استان تبدیل شود».
تدین با تاکید بر نقش بارز باغستان در توسعه گردشگری باغ شهر قزوین اضافه کرد: «باغستان همواره بهترین محیط طبیعی برای گذران اوقات فراغت در نزدیک‌ترین فاصله به شهر قزوین بوده و فرهنگ امروز کهن این شهر، متأثر از همین باغستان است، به همین خاطر باید باغستان را حفظ کنیم تا هویت و فرهنگ قزوین مانا و ماندگار شود».
آب؛ مشکل همیشگی باغستان
بااین‌همه در سال‌های گذشته تهدیدهای زیادی به بهانه توسعه‌ی شهری متوجه باغستان و باغ‌شهر قزوین بوده که حیات آینده این میراث گران‌بها را در معرض خطر جدی قرار داده است.
یک باغدار قزوینی با بیان اینکه کمبود شدید آب مشکل اصلی و همیشگی باغستان سنتی قزوین است، گفت: «در سال آبی اخیر و از بهمن‌ماه سال گذشته که آب در باغستان جریان پیدا کرد و هر یک از باغ‌ها به ترتیب از سهمیه آب خود بهره‌مند شدند، امکان بهره‌گیری از آب کافی برای هیچ‌کدام از بخش‌های باغستان وجود نداشت».
ولی‌الله رحیمی برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه‌های تامین‌کننده آب باغستان را زمینه‌ساز مشکلات عدیده‌ای برای این میراث کشاورزی و فرهنگی استان دانست و عنوان کرد: «به خاطر برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه “زویار” در برخی مناطق، عرض آن به ۵۰ متر هم افزایش‌یافته و قبل از اینکه آب به باغ‌ها برسد، در مسیر رودخانه گم‌شده و هدر می‌رود».
این باغدار باسابقه افزود: «از پنج رودخانه قدیمی مسیر باغستان فقط یکی دو رودخانه هنوز زایش آبی دارند؛ اما متاسفانه برخی کشاورزان روستاهای بالادست آب را می‌گیرند و گاه تا ۵۰ روز به کسی اجازه برداشت نمی‌دهند و نمی‌گذارند که آب این رودخانه‌ها به پایین‌دست و باغ‌های سنتی برسد. رحیمی ادامه داد: این مشکل باعث شده که چندین بار، کار متخلفان به مراجع قضائی کشیده شود. به‌هرحال کسانی که در پایین‌دست باغداری می‌کنند حق آبه دارند و باید از این آب استفاده کنند تا باغستان‌های ما از خطر نابودی نجات پیدا کنند».
مشکل مالکیت باغ‌ها
از سوی دیگر، معاون عمرانی استاندار قزوین هم موضوع مالکیت باغ‌ها را از مشکلات جدی حفظ باغ شهر قزوین می‌داند و می‌گوید: «در حال حاضر مالکیت بعضی از باغ‌ها دست ورثه افتاده و هر باغ چندین مالک تازه پیداکرده که برخی این باغ‌ها را رها کرده‌اند و حتی برخی از این افراد نمی‌دانند که باغ‌هایشان کجاست که این وضعیت موجب می‌شود باغ خود را نگهداری نکنند و اگر آفتی به باغ بزند، دیگر کسی آن را حتی سم‌پاشی هم نکند».
علی فرخزاد اضافه کرد: «شکی نیست که هر اتفاق مثبتی در باغستان قزوین بخواهد رخ دهد، باید توسط صاحبان باغ انجام شود؛ چراکه امور نگهداری باغات مانند سم‌پاشی کردن، بیل زدن و هرس کردن توسط دولت، شدنی نیست و اصلاً بخش دولتی نمی‌تواند در این حوزه‌ها ورود کند».
تغییر کاربری باغات با انگیزه کسب سود
بااین‌حال بسیاری از کنشگران زیست‌محیطی و سازمان‌های مردم‌نهاد حامی باغستان تغییر کاربری باغات و تجاوز به حریم باغستان را مهم‌ترین مشکل و چالش امروز این میراث ملی می‌دانند.
یکی از کنشگران زیست‌محیطی استان قزوین باور دارد که امروز بسیاری از مالکان باغ‌ها با انگیزه کسب سود و سرمایه زیاد به خشکاندن باغ‌ها برای تغییر کاربری دست می‌زنند تا به‌تدریج بتوانند با تغییر ماهیت باغ به زمین، آن را به یک فضای مسکونی یا تجاری تبدیل کنند.
سیده فاطمه موسوی، با گفتن اینکه توسعه و عمران شهری دستاویزی برای تجاوز به باغستان در سال‌های اخیر بوده است، گفت: «بسیاری از مسوولان اگرچه در ظاهر شعار حمایت از باغستان می‌دهند، اما در عمل با موجودیت آن مشکل دارند و تلاشی برای حفظ باغستان انجام نمی‌دهند تا این مجموعه مانعی در توسعه شهری نباشد».
وی با انتقاد از تخریب بخش‌های مهمی از باغستان توسط شهرداری قزوین در دوره‌های گذشته، افزود: «متاسفانه شهرداری قزوین در یک دهه اخیر با اجرای طرح‌های بی‌فایده‌ای مانند ساخت پل امام رضا (ع) بخش زیادی از باغستان را تخریب کرده و مدیران شهری ما باوجود سردادن شعار حفظ باغستان به ادامه اجرای طرح‌های ویران‌کننده باغستان رأی می‌دهند».
باغستان با مدیریت سنتی حفظ نمی‌شود
سخنگوی فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه باغستان سنتی قزوین با مدیریت سنتی حفظ نخواهد شد، گفت: برای حفظ باغستان سنتی قزوین باید به صاحبان باغ‌ها اجازه داده شود که بنایی در این باغ‌ها بسازند تا بتوانند از آن‌ها مراقبت کرده و این باغات را آبادتر از پیش کنند.
فاطمه محمد بیگی افزود: «برای حفظ باغستان سنتی باید آن را برای مالکان امن و سودآور کنیم و در این خصوص لازم است تمهیداتی بیندیشیم که حفظ باغستان برای باغدار سودآورتر از خشک‌کردن درختان و تغییر کاربری زمین باغ باشد».
وی ادامه داد: «در این حوزه شهرداری پیشنهاد داده که به مالکان بنا به ازای هر ۵ هزار متر باغ ۱۰۰ متر زمین مسکونی داده شود و باغ آن‌ها به تملک شهرداری درآید که پیشنهاد خوبی است و می‌تواند مدیریت باغستان سنتی را متحول کند، البته به شرطی که این تسهیلات به‌صورت یکسان به همه باغداران اختصاص پیدا کند»
حفظ باغستان سنتی قزوین رسالتی همگانی است
در این میان با تشکیل سازمان باغستان توسط شهرداری قزوین باید پذیرفت که در یکی دو سال گذشته با اختصاص چند میلیارد تومان برای ساماندهی، آب‌رسانی، کمک به امنیت باغستان اگر حمایت‌های شهرداری در رسیدگی به باغستان و تأمین آب موردنیاز آن نبود شاید محدوده فعلی باغستان امروز نیز دچار تخریب بیشتری می‌شد اما به‌هرحال به نظر می‌رسد زمانی می‌توان به حفظ «باغ شهر» قزوین امیدوار بود که از تجاوز به باغستان سنتی و تغییر کاربری تدریجی این میراث ملی جلوگیری شود.
البته این کار با سپردن مدیریت باغستان به خود باغداران میسر می‌شود؛ اما متاسفانه بسیاری از مسوولان استان با نگاه سلبی به مدیریت باغستان و ایجاد محدودیت‌هایی مانند ممنوعیت ساخت اتاقک نگهداری ابزارآلات کشاورزی و یا محل استراحت در میان باغات مانع حفظ و مدیریت آن‌ها توسط مالکان می‌شوند که باید در این زمینه با تابوشکنی و رفع این محدودیت، اجازه ساخت بناهای کوچک مسکونی در باغستان سنتی داده شود، تا مالکان انگیزه زندگی در باغات و نگهداری از آن‌ها را پیدا کنند. باغستان سنتی قزوین علاوه بر تاثیر بسیار مهمی که بر شاخصه‌های محیط‌زیست داشته و دارد، در طول تاریخ تا به امروز در کیفیت زندگی اجتماعی شهر قزوین هم تاثیر بی‌بدیلی داشته است.
هوشمندی گذشتگان ما در مدیریت امکانات محیطی خود به‌گونه‌ای پایداری را لحاظ کرده بود که سیستم مدیریت آن شامل مدیریت آب، مدیریت نیروی انسانی و مدیریت شهر تا به امروز زنده و جاری حفظ‌شده و از این رهگذر، هویت ویژه فرهنگی را نه‌تنها در محیط باغستان بلکه در شهر شکل داده است.
باید پذیرفت روابط انسانی و رفتارهای اجتماعی در قزوین کاملا متاثر از باغستان بوده که یکی از نمونه‌های زیبای رفتار اجتماعی در باغستان، نوبت‌دهی آبیاری بر اساس طومار آب است که قرن‌ها رعایت شده و هنوز هم برخی باغداران، آبیاری باغات را بر مبنای طوماری که ممهور به مهر حمدالله مستوفی است انجام می‌دهند.
بی‌توجهی به از دست رفتن باغستان باعث می‌شود این گونه‌ی بی‌مانند از زیست اجتماعی در تاریخ گم شود و قزوین برتری ویژه‌ی خود، که آن را از شهرهای دیگر متمایز می‌کند یعنی هویت منحصربه‌فرد خویش را از دست بدهد.
باغستان سنتی قزوین که به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده امروز نامزد جای گرفتن در فهرست ثبت جهانی است و این افتخار ماندگار زمانی به‌دست خواهد آمد که مدیران استانی و شهری، مردم و نیز تشکل‌های مردم‌نهاد در نگاهداری از این میراث گذشتگان که تکرار نخواهد شد بیش از گذشته کوشا بوده و این باغستان زیبا را برای آیندگان نیز حفظ کنند.
