در گستره‌های خشک و نیمه‌خشک که بارش‌ها اندک و گاه‌گاهی است، گنبدهایی نمکی که پدید می‌آیند ماندگاری بیشتری دارند و زمان‌های بسیاری به‌جا می‌مانند. در همین توده‌های انبوه نمک است که غارهای نمکی شکل می‌گیرند. یک نمونه از این پدیده را می‌توان در جزیره‌ی قشم، در استان هرمزگان دید. جایی که به آن «غار نمکدان» می‌گویند و انباشت شگفت‌انگیزی از نمک است.
نزدیک‌به 100 کیلومتر از شهر قشم دور بشویم، یکباره کوهی پیدار می شود که یکسره سفیدپوش است. سفیدی این کوه چنان است که چه‌بسا هر نگرنده‌ای را به این گمان بیندازد که کوه قشم برف‌پوش شده است. اما در آن جزیره‌ی گرم خبری از بارش برف نیست. آن سفیدی‌ها از نمک‌هایی است که سطح کوه را پوشانده‌اند.
کوه مخروطی‌شکل قشم بلندایی 340 متری دارد. از مسافتی دور پیداست و شکوهی دارد که از چشم‌ها دور نمی‌ماند. چندین غار درون این کوه پیدا کرده‌اند. گاه‌شمار غارهای کوه نمکی را 60 عدد برشمرده‌اند. از بس شمار این غارهای نمکی فراوان است که تاکنون نتوانسته‌اند همه‌ی آن‌ها را یک‌به‌یک بررسی کنند و تا ژرفای آن‌ها پیش بروند. گویا در این میان تنها نیمی از غارها پژوهش شده‌اند و ساختار آن‌ها شناخته شده است. بزرگترین غار کوه نمکی قشم، غار نمکدان نام گرفته است و آن را یکی از طولانی‌ترین غارهای نمکی جهان برشمرده‌اند.
در سال 1998 میلادی گروهی از زمین‌شناسان جمهوری چک به ایران آمدند و با کمک غارشناسان دانشگاه شیراز غار نمکدان را کشف کردند. تا آن زمان هیچ کس نمی‌دانست که ژرفای غار نمکدان چه اندازه است. گمان هم نمی‌رفت که اعماق آن تا بدان‌جا باشد که در جهان مانندی برای آن نتوان یافت. اما بررسی‌های علمی همه را شگفت‌زده ساخت. هرچه بیشتر درون غار کاویده می‌شد عمق آن بیشتر و بیشتر به‌گمان می‌رسید. گویی پایانی برای این غار انبوه از نمک نمی‌شد گمان بُرد. به هر روی سرانجام برآوردهای دانشمندان چک بدان‌جا انجامید که ژرفای غار را 6600 متر بشناسانند. با این خبر که بازتاب بسیاری در جهان دانش داشت، غار نمکدان قشم در فراز فهرست غارهای نمکی جهان جای گرفت. اما این آغاز راه بود. چنان گذر از راه‌های تودرتوی غار دشوار است که هنوز بسیاری از بخش‌های غار ناکاویده مانده است و نمی‌توان برآورد دقیقی از درازای آن‌ها به دست داد. از همین‌روست که گمان برده‌اند ژرفای غار نمکدان بیش از آن چیزی باشد که در آغاز عنوان کرده‌اند.
پیش از ورود به غار، حوضچه‌ای کم‌وبیش پهناور دیده می‌شود که به رنگ سفید است. پیداست که سفیدی رنگ حوضچه از نمک‌هایی است که همه جا انبوه‌اند. آبی که از درون غار سرازیر می‌شود، به این نمک‌ها می‌آمیزد و حوضچه‌ای پدید می‌آورد که در همه‌ی ماه‌های سال پُرآب است. در درون غار نیز این چشمه‌ی نمکی، پیوسته جاری است. ژرفای حوضچه به یک متر می‌رسد و باید از آن گذشت تا به دهانه‌ی غار رسید.
یکی از دوره‌های دیرینه‌ی زیستیِ زمین‌شناسی به نام کامبرین نامیده می‌شود. این دوره کمتر از 600 میلیون سال پیش آغاز شده بود و تا نزدیک به 488 میلیون سال پیش ادامه یافته است. بررسی‌هایی که درباره‌ی بخش‌های شناخته‌شده‌ی غار نمکدان انجام گرفته است نشان می‌دهد که این پدیده‌ی طبیعی در همان دوره‌ی کامبرین نمایان شده است. اما هنوز کار بررسی و شناخت دیرینگی غار نمکدان ادامه دارد و زمین‌شناسان به کمک روشی که به آن ایزوتوپ می‌گویند و در آن اتم‌های یک عنصر را بازمی‌شناسند، در پی یافته‌های جدید هستند تا دیرینگی این غار کم‌مانند به درستی شناخته شود.
پیمایش غار نمکدان چندان آسان نیست. این دشواری به سبب نمک‌های فراوان درون غار است و رسوب‌هایی که به لباس غارنوردان می‌چسبد و رفتن را بسیار دشوار می‌سازد. همین دشواری بود که 3 تَن از زمین‌شناسان چک را که برای نقشه‌برداری تا ژرفای غار پیش رفته بودند ناگزیر کرد که لباس‌های خود را بیرون بیاورند تا از چنگ رسوبات نمکی آسوده شوند. آن‌ها می‌دانستند که اگر رسوبات نمک بر روی لباس‌ها خشک شود چنان سنگین خواهند شد که راه رفتن را غیرممکن خواهد ساخت. از این‌رو برهنه شدند تا بتوانند کار پژوهشی خود را ادامه بدهند. به همین دلیل است که این غار در میان دانشمندان جهان به نام «غار سه مرد برهنه» شناخته می‌شود! به هر روی، تا 100 متر آغازین غار پیمایش آن آسان است اما از آن پس دشواری گذر نمایان می‌شود. افزون‌بر اینکه تاریکی غار پیمودن آن را سخت‌تر هم می‌سازد. این تاریکی در ژرفای غار بسیار بیشتر است؛ تا بدان‌جا که چشم چشم را نمی‌بیند!
در کف غار جریانی از نمک، از آغاز تا آنجا که بتوان رفت، آشکار است. قندیل‌ها نیز از سقف غار آویزان‌اند و اگر روشنایی به اندازه‌ی کافی باشد، زیبایی آن‌ها خیره‌کننده خواهد بود. آن قندیل‌ها اندازه‌های گوناگون و شکل‌های متفاوتی دارند و ساختارشان به راستی تماشایی است. اما نکته اینجاست که غار نمکدان پیوسته در حال ساختن قندیل‌هاست. نمناکی بسیار غار سبب می‌شود که نمک‌های اشباع شده از بر بدنه‌ی غار نمایان شوند و قندیل‌های تازه‌ای را پدید بیاورند. این نیز یادکردنی است که لایه‌های نمکی غار، در گذر هزاران هزار سال پدید آمده اند و ترکیب آن‌ها از منیزیم سفید شش گوش است.
نزدیک به 700 متر پس از ورودی غار و رفتن به درون آن، نخستین تالار پدیدار می‌شود. پس از آن تالارهای دیگر غار نمکدان آشکار می‌شوند. هرچند همان گونه که پیشتر گفتیم، هنوز راهی به درون بسیاری از آن تالارها گشوده نشده است.
در غار نمکدان نیز مانند غارهای دیگر، خفاش‌ها دیده می‌شوند؛ و نیز حشره‌های ریز. این را نیز ناگفته نگذاریم که نمک‌های غار نه‌تنها خوراکی است بلکه برای درمانگری و زدایندگی نیز بسیار کاربرد دارد. می‌گویند غار نمکدان در بهبود کسانی که مشکل تنفسی دارند اثرگذار است.
غار نمکدان را «غار کانی» نیز نامیده‌اند. از آن‌رو که روستایی به نام کانی در همان نزدیکی‌های غار هست. غار نمکدان قشم در دی‌ماه 1390 خورشیدی، با شماره‌ی 173 در فهرست میراث طبیعی ایران ثبت شده است.
* با بهره‌جویی از گزارش «خبرگزاری ایسنا» و تارنماهای «قشم‌گردی»، «الی‌گشت» و «ویکی‌پدیا».
نام دیگر غارهای دیدنی ایران را در نشانی زیر ببینید:
