آب‌انبار کوچه بیوک ساخته‌ی شگفت مردمان کویر

 فلات ایران از دید جغرافیایی و آب و هوایی از مناطق خشک است. از سوی دیگر، ایران سرزمینی کشاورزی بوده و هست، به آب نیازمند است و به آن زنده. ایران کشوری است.
از دیرباز کمبود آب همیشه نگرانی‌هایی را در پی داشت. همین کمبود آب،  وجود بیابان‌ها و کویرهای خشک و اندیشه‌ی والای ایرانی بود، که حرمت نهادن ویژه به آب را در میان ایرانیان در زمان باستان به وجود آورد، باوری که تا زمان ما همچنان ادامه داشته است. آب در این سرزمین به عنوان یک آخشیج(:عنصر) زندگی‌بخش نمادی از سپندینگی(:تقدس)، تازگی و فراوانی است؛ و در برگیرنده‌ی همه‌ی امکان‌های بایسته زندگی است، که از آخشیج‌های لازم برای انسان به شمار می‌آید.
آب در فرهنگ‌های گوناگون همانند ایران از خاستگاه و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. خاستگاه آب در ایران به فرهنگ پیش از اسلام بر می‌گردد، که اشاره‌های آن را می توان در اوستا که به ستایش ایزد بانوی آب‌ها (آَناهیتا) می پردازد، دید.
آب آخشیجی زندگی‌بخش است که پیش از آفرینش انسان نیز وجود داشته است و با آفرینش او بر این پهنه‌ی خاکی، هیچگاه از وجود این مایه‌ی ارزشمند، بی‌نیاز نبوده است و بهتر آن است که بگوییم، بدون آب پایداری زندگی برای انسان ناشدنی بوده است؛ خود و چهارپایانش از آن نوشیده‌اند، به کشاورزی پرداخته‌اند و برآیند آن را خورده‌اند. به شَوند(:دلیل) آن تن خود را شست وشوی داده و خویش را پاکیزه نموده است و به گفته‌ی بهتر با آن به عنوان مونس و همدمی مهربان و گرانقدر زندگی کرده است. از این‌رو نقش آب در زندگانی آدمی زدودنی نیست. جایگاه و باشندگی پیوسته این آخشیج در درازنای تاریخ، آن را برای انسان به مایه‌ای ارزشمند تبدیل کرده است، تا جایی که در برهه‌هایی از تاریخ به پرستش آن روی آورده و آن را ورجاوند، پاک، آسمانی، مینوی و هدیه‌ایی از سوی خداوندگار خویش دانسته است، این شیوه‌ی نگرش انسان به آب، کم‌کم به گونه‌ی رمز و کنایه در ریخت‌های ضرب‌المثل‌ها، داستان‌ها و روایات، در فرهنگِ دینی و عرفانی او راه پیدا کرده و شوند آن شده است تا عارفانه‌ترین برداشت را در‌باره‌ی آب داشته باشد و همواره آب، برای او رمز هر چیز سپندینه، پاک و آسمانی باشد.
زمانی که گفته می‌شود آب الفبای آبادانی است، چم(:معنای) دیگرش آن است که، آبادانی تنها با آب، معنا می‌یابد و در نبود آن، دستاوردی جز خشکی، ویرانی و کم رونقیِ کشت و کار به دست نخواهد آمد. با این گفتار زمانی که آب، سرچشمه‌ی زندگانی و الفبای آبادانی باشد، بی‌تردید، پیوندی مستقیم با فرهنگ، تاریخ و شهری‌گری(:تمدن) آدمیان خواهد داشت، به ویژه که برای بهره‌برداری هرچه مناسب‌تر از این آخشیج زندگی‌بخش به راه‌کارهای مانند ساخت آب‌انبار، کاریز(:قنات) و… از یک سوی و استوره پردازی و ورجاوند نمودن آن از سوی دیگر کرده‌اند.

آب انبار:

آب انبار از مخازن نگه‌داشت آب زیرزمینی است که برای زدودن نیاز مردم به آب نوشیدنی و ذخیره‌سازی آب در بیش‌تر جای‌های ایران ساخته می‌شد. آب انبارها از ساخته‌های شگفت مردمان کویر به ویژه یزد است. در گویش یزدی و ادبیات این سرزمین از آب انبار با نام « اُومبار» و یا « مُصنِعه » یاد شده است. و پژوهش‌گران آن را سفره‌ی زمینی و شگفتی کویر گفته‌اند. یکی از این آب انبارهای شهر و استان یزد، آب انبار کوی(:محله) كوچه بیوك است، که در گزارش پیش روی به شناسایی آن و سازندگان نیک اندیش زرتشتی پرداخته می‌شود.
این آب انبار که از آنِ زرتشتیان در استان یزد است، در کنار حسنیه‌ی کوچه بیوک جای دارد و بر پایه‌ی گونه‌ی مهرازی(:معماری) و نیز خوانش سنگ نبشته‌های آن و در سنجش با دیگر آب انبارهای شهر یزد، ساخت و دیرینگی آن به دوره‌ی قاجار می‌رسد. چرایی (:وجه تسمیه) آن برگرفته از نام کوچه بیوک است.

آب انبار کوچه بیوک از دیدگاه ریخت‌شناسی مهرازی دارای بخش هایی همچون مخزن، بادگیر، درگاه‌های ورودی ( راه پله و پاشیر)، تخت‌گاه برای نشستن و نبشته‌های سنگی است. مخزن آب انبار همانند دیگر آب انبارهای شهر یزد با نقشه‌ی دایره‌ای شکل و پوشش گنبدی شکل است. این آب انبار برای خنک نگه‌داشتن آب مخزن و برآورده کردن روشنایی درون مخزن در راستای جلوگیری از گندیدگی آب دارای چهار بادگیر است که این بادگیرها در چهار سوی پیرامون گنبد آن ساخته شده است.
برای دسترسی به آب مخزنِ آب انبار، دو ورودی جداگانه که دارای پوشش(:سقف) هستند ساخته‌اند. این ورودی‌ها در سمت جنوبی و باختری به سوی مخزن گسترش یافته‌اند. هر کدام از این ورودی‌ها ویژه‌ی بهره‌مندی مسلمانان و زرتشتیان است. در درگاه ورودی و پیش از رسیدن به راه پله و در دو سوی آن تختگاه‌هایی جهت نشستن دیده می‌شوند.
آب انبار کوچه بیوک به جز دو سنگ‌نبشته، آرایه( :تزیین) دیگری ندارد. نوشتار روی سنگ نبشته‌ها پیرامون آرمان سازندگان آب انبار و نیز بازسازی و پاکیزه‌کاری آن است. سازه‌های(:مصالح) به کار رفته در ساخت آن، آجرهایی به ریخت‌های گوناگون، سنگ و شماری چوب با ملات ساروج و اندود گل و گچ است. این آب انبار به شماره ی 14847در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
با توجه به بررسی و پیگیری‌هایی که به تازگی انجام شده، هنوز این آب انبار سرپا و درست برجای مانده و برای برآوردن نیاز به آب نوشیدنی مردم بهره‌برداری می‌شود.   

خوانش لوح‌های سنگی آب انبار کوچه بیوک:

در این آب انبار دو سنگ‌نبشته به گونه‌ی لوح دیده می‌شود که امروزه یکی از آن‌ها که از آن زرتشتیان است برای نگهداری به جای دیگر برده‌اند؛ نوشتار آن‌ها به گونه‌ی زیر است:

1- لوح سنگی نخست( از آنِ زرتشتیان):

اندازه: دارازا وپهنا 30× 50  سانتی‌متر               دوره: سال 1315 خورشیدی

نام سازندگان آب انبار: گروهی از زرتشتیان نیک اندیش    گونه‌ی خط: نستعلیق

« اهورا، بیاری پروردگار آب انبار را نیك اندیشان خداپرست گشتاسب شیرین ـ خسرو ـ دینیار آبادیان ـ گشتاسب خداپرست زمرد اسفندیار ـ رستم اسفندیارـ گل خداداد ـ روانشاد جوان ناكام فریبرز اردشیر ـ شادروان خدا رحم رستم ـ شاپور كیخسروـ دولت نامدارـ دولت خداپرست ـ لهراسب رستم برای استفاده همگان در سال 1315 خورشیدی ساختمان گردید ».

2- لوح سنگی آب انباركوچه بیوك ( از آنِ مسلمانان):

دوره: سال 1256مهی                       

نام صادر كننده‌ی فرمان : نیک اندیش «ورثه بنت ملا قادر كوچه بیوكی»  

« بسم الله الرحمن الرحیم، وقف موبد شرعی نمودند ورثه مرحومه تابنده صبیه شریفه خانم بنت مرحوم ملاقادر كوچه بیوكی همگی و تمامی یك قطعه اراضی شارحه معینه واقعه در صحرای دولت آباد به بسط سیزده قفیز قدیم موسوم به زمین سید عالمیان مشهور… دولت آبادی و حدی به زمین وقف بر امیرالمومنین علیه السلام و حدی به زمین شاه محمودی و نهر میضا هرساله منافع آن را بعد از وضع اخراجات ضروره صرف روغن چراغ مصنعه معینه كوچه بیوك نمایند و هرگاه از مصرف مزبوره زیاد آمد صرف تعمیر و اخراجات مصنعه نمایند وورثه حاجی كبیر چهار اصله درخت توت برگی با زمین زیر درخت واقعه در كشتخوان اهرستان مضاف باغ سلیمانی وقف بر مصرف مزبور نمود وبه تولیت … با حاجی رضا ولد حاجی كبیر و بعد نسل من نسل وكان ذلك فی شهر ربیع الاول سنه 1256»

عکس و طرح لوح سنگی دوم

پلان آب انبار کوچه بیوک

بررسی نام زرتشتیان سازنده‌ی لوح سنگی آب انبار کوچه بیوک :

 از آن جایی که این آب انبار که از آنِ زرتشتیان است و بر روی لوح سنگی نام برخی از سازندگان آورده شده است، پیرامون آن‌ها به بررسی و پژوهش پرداخته شده است که برآیند این بررسی به گونه‌ی زیر است.

خداپرست گشتاسب

ایشان یک زرتشتی دین‌دار و در شمار کسانی بود که برای گذران زندگی خود به هندوستان (بمبیی) مهاجرت کرد. وی که از ثروتمندان دوره‌ی خود بود، از کارهای نیک برای هازمان(:جامعه) و مردمان خویش پشتیبانی می‌کرد.

خداپرست گشتاسب با درخواست شخصی دیگر به نام رستم اسفندیار که نام او در همین سنگ‌نبشته آمده است و از بستگان او بود سرمایه‌ای برای ساخت آب انبار یاد شده به دیده گرفت تا با همکاری دیگر افراد، توانستند در زمان 3 سال ساختمان آن را به پایان برسانند. دوران زندگی این زرتشتی نیک‌اندیش که همزمان با دوره‌ی پایانی دوره‌ی قاجاریه و آغاز دوره‌ی پهلوی ادامه یافت تا اینکه در سن 81 سالگی درگذشت.

از ویژگی‌های خداپرست گشتاسب، کوشش‌های اجتماعی او بود، او در دوران زندگانی خویش، هموندی(عضوی) پرتلاش برای انجمن زرشتیان یزد بود و در آنجا به عنوان صندوق دار خویشکاری می‌کرده است.

زمرد اسفندیار

این بانوی زرتشتی که نام او در سنگ‌نبشته آب انبار کوچه بیوک یاد شده است، مادر خداپرست گشتاسب نیکوکار اصلی آب انبار بوده است.

رستم اسفندیار

از نزدیکان خداپرست گشتاسب، که با طرح و دید خویش توانست سرمایه‌ی خداپرست را در این راه به کار گیرد، همچنین بر پایه‌ی گفته‌های بستگان او در کوچه بیوک، فرزند خداپرست به نام خدا رحم، طرح اصلی این سازه (آب انبار) از او بود و توانست با گفتن آن توجه نیکوکاران را جلب کند و شوند نیکی شود. افزون بر آن یکی از شوندهای او برای ساخت آب انبار زنده نگه داشتن نام جوان ناکامش بوده است. پیشه‌ی اصلی این شخص کشاورزی بوده و نزدیک به 50 سال است که درگذشته است. هزینه‌ی ساخت این آب انبار که 6 یا 7 هزار تومان پول آن دوره بوده با تلاش او پس از گردآوری از نیکوکاران کوی و دیگر نیک اندیشان به بهره‌برداری این آب انبار رسیده است.

گل خداداد

این خانم همسر طراح کوی یعنی رستم اسفندیار بوده است،که نام او به واسطه‌ی این سنگ‌نوشته به یادگار مانده است.

فریبرز اردشیر

این تن که نام او در سنگ‌نبشته با عنوان روانشاد آمده است، شناخته نشد.

خدا رحم رستم

نام ایشان که با عنوان شادروان همراه شده، فرزند درگذشته طرح اصلی بنای آب انبار یعنی رستم اسفندیار بوده است. بر پایه‌ی گفته‌ی بستگان ایشان، این جوان که ورزشکاری موفق در رشته‌ی دوچرخه سواری بوده است، به شوند بیماری ذات‌الریه در تهران درگذشته است و اصرار پدرش در طرح آب انبار و پافشاری بر انجام و ساخت آن زنده کردن یاد و نام فرزند بوده است.

شاپور کیخسرو

گویا از خویشاوندان زرتشتیان شرکت‌کننده در ساختمان آب انبار بوده است، اما آگاهی‌های بسنده(:کافی) به دست نیامد.

دولت نامدار

این بانو به گمان همسر شاپور کیخسرو بوده است، که نام ایشان هم در زیر سنگ‌نبشته آمده است.

دولت خداپرست

این بانو، خواهر گشتاسب خداپرست، و عمه‌‌ی خداپرست گشتاسب، بانی نیکوکار اصلی آب انبار بوده، که گویا در ساخت آب انبار نقش داشته است.

سهراب رستم

نام اصلی او بر پایه‌ی گفته‌های بومیان به ویژه بهرام بختیاری، سهراب رستم،  ناموَر به سهراب بنداری بوده است، این شخص که از راه کشاورزی زندگی می‌کرده، به شوند نداشتن فرزند و برجای گذاشتن یاد و نام خود در میان هم‌کیشان و وابستگان بخشی از هزینه‌ی آب انبار را برعهده گرفت.
*باستان شناس و کارشناس  ارشد زبان‌های باستانی

0114