گرمابه وکیل شیراز؛ همهمه و نوشخند نقاشی‌ها

کریم‌خان زند در زمان پادشاهی‌اش دستور ساخت سازه‌های پُرشماری را داد. یک نمونه‌ی برجسته از سازه‌های او مجموعه‌ای است که در پایتختش شیراز، جای دارد و سازه‌هایی سلطنتی است. یکی از بخش‌های آن مجموعه‌ی شاهانه، گرمابه‌ای است که در همان زمان به نام «حمام وکیل» آوازه پیدا کرد و هنوز هم به همین نام شناخته می‌شود. گرمابه‌ی وکیل را در سال 1187 مهی ساختند، شش سال پیش از مرگ کریم خان.

گرمابه‌ی وکیل در باختر باغ و ساختمان کلاه فرنگی جای دارد؛ همان ساختمان زیبایی که شاهِ زند از مهمان‌های بلندپایه‌اش در آن پذیرایی می‌کرد و سپس‌تر آرامگاه او شد. در شمال گرمابه، ارگ کریم‌خانی دیده می‌شود که در شکوه و زیبایی کم‌مانند است. به فاصله‌ی کمی از آن نیز می‌توان به بازار وکیل راه جُست و در سوی خاور به مسجد وکیل. همه‌ی این‌ها، مجموعه‌ای را شکل می‌دهند که به شیراز روزگار زندیان زیبایی دوچندان می‌بخشید. امروزه گرمابه وکیل در مرکز شهر شیراز و در یکی از خیابان‌های کهن‌شهر به نام خیابان لطفعلی‌خان زند دیده می‌شود. به سخن دیگر، آن مجموعه، اکنون در کانون شهری است که به داشتن تاریخی دیرینه و سرفراز می‌بالد.

گرمابه‌ی وکیل را از هر دید که بنگریم، زیبا و شگفت‌آور است. اما آنچه به آن سازه زیبایی خیره کننده‌ای می‌بخشد، نقاشی‌ها و طرح‌هایی است که به دست چیره‌دست‌ترین استادان روزگار زندیه کشیده شده‌اند و در زمانی دیگر استادان دوره‌ی قاجاریه طرح‌ها و نقش‌های دیگری به آن افزوده‌اند. آرایه‌های گرمابه وکیل دودسته‌اند؛ یکی نقاشی‌هایی است که چهره‌های اساتیری و مذهبی را نمایش می‌دهند. این نقاشی‌ها را در سقف بینه‌ی گرمابه می‌توان دید. بخش اندکی از آن‌ها را در زمان زندیه کشیده‌اند و بخش افزون‌تر کار استادان نقاش قاجاری است. هر چند که در زمان قاجاریه کار ناروایی انجام دادند و بر روی نقش‌های زندیه آهک‌بری کردند. سپس نقاشی‌های تازه‌ای بر روی آن کشیدند که بیش‌تر برگرفته از داستان‌هایی مانند شیرین و فرهاد، بیژن و منیژه و شیخ صنعا و دختر ترسا و نمونه‌های دیگر است. اکنون دو نقاشی زندیه مرمت شده است و می‌توان آن‌ها را دید. دیگر نقاشی‌ها بازمانده از دوره‌ی قاجاریه است و ترکیبی است از نقاشی زمان فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه قاجار. شمار نقاشی‌های قاجاری به 13 عدد می‌رسد. همه‌ی آن‌ها هم به شیوه‌ای کشیده شده‌اند که آن را مردمی، یا عامیانه، می‌نامند و در زمان قاجار پسندیده می‌شد.

بخش دوم آرایه‌های گرمابه وکیل، طرح‌های دل‌انگیز آن است که در همه‌ی بخش‌های گرمابه دیده می‌شود. این طرح‌ها را دو تَن از برجسته‌ترین استادان سده‌های پیش انجام داده‌اند؛ یکی میرزا لطفعلی صورتگر شیرازی است؛ هنرمند صاحب سبکی که در نقاشی، به‌ویژه نقش‌های گل‌و‌بوته سازی، استادی کم‌مانند بود. صورتگر همان کسی است که نقاشی‌های باغ نارنجستان شیراز را در منتهای زیبایی و دل‌انگیزی کشیده است. او در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار می‌زیست و در همان روزگار چشم از جهان فروبست. نقاشی‌های دیگر گرمابه وکیل، کار استاد نامی روزگار کریم‌خان، محمدصادق است که سپس‌تر، پس از چیرگی آغامحمدخان و سرآمدن روزگار خاندان زند، به دربار قاجار پیوست. این دو، آرایه‌های گرمابه را به گونه‌ی رنگ‌های آبی و صورتی بر روی آهک بری‌ها طرح زده‌اند.

آرایه‌های گرمابه وکیل نقش‌های گیاهی، هندسی، ترنج، گل و گلدان، مقرنس، شمسه و نمونه‌های دیگر است. شمسه گونه‌ای طرح ستاره‌ای یا خورشیدمانند است. اما بیش‌تر طرح‌ها، نقش‌های گیاهی است. یک نکته‌ی درخور توجه درباره‌ی نقاشی‌های گرمابه وکیل تصویر زنان است. هفت‌نگاره از نقاشی‌های این سازه‌ی زیبا، نقش بانوان داستان‌هاست؛ مانند: شیرین، زلیخا، منیژه و دختر ترسا. این را هم بگوییم که کشیدن نقش‌های انسانی بر روی کاشی گرمابه‌ها، در روزگار صفویه آغاز شد و در زمان زندیه و قاجاریه ادامه یافت. این نقش‌ها یا چهره‌های ملی و استوره‌ای بودند یا مذهبی و دینی.

یک جلوه‌گری دیگر گرمابه وکیل شیراز ستون‌های هشت‌گانه‌ی بسیار زیبای سربینه‌ی آن است. در ساخت و اجرای آن ستون‌ها، چنان مهارتی به کار رفته است که هیچ تفاوتی میان آن هشت ستون نیست و همگی یک اندازه و یک شکل ساخته شده‌اند. گویی هر کدام عکس برگردان دیگری است. سنگ‌های سرخ‌فام ستون‌ها نیز به‌کنار که خود شکوهی دیگر دارد. آن ستون‌ها نمونه‌ی والایی از هنر معماری و طراحی سازه در روزگار زندیه به‌شمار می‌رود. بر روی ستون‌ها، تاقِ آجری‌ای ساخته‌اند که خود در هنر تاق‌زنی بی‌مانند است و نشان می‌دهد که استادان معمار روزگار زندیه تا چه اندازه چیره‌دست و کاردان بوده‌اند. ستون‌ها را آن اندازه استوار ساخته‌اند که هنوز که هنوز است آسیبی ندیده‌اند و هم چنان تماشایی هستند و دست‌نخورده.

گرمابه وکیل شیراز نقشه‌ای (:پلانی) مربعی دارد و در زمینی به مساحت 4 هزارمتر مربع بنا شده است. پس از درِ ورودی، باید از دالانی به درازای 15 متر گذر کرد تا به سربینه رسید. پهنای دالان چندان زیاد نیست. اما سربینه تا بخواهیم پهنه‌ور و به‌راستی زیبا است. نمونه‌ای دل‌انگیزتر از این سربینه در گرمابه‌های تاریخی ایران بسیار کم می‌توان یافت؛ جز در گرمابه‌ی گنجعلی خان کرمان که خود شاهکار دیگری از هنر معماری استادان ایرانی است. سربینه‌ی گرمابه وکیل اندکی بیش از 18 متر درازا و همین اندازه پهنا دارد.

در سربینه‌ی گرمابه وکیل، مانند دیگر گرمابه‌های سنتی، حوضی ساخته شده است. در یک سوی حوض و بخش جنوبی سربینه، دالانی دیده می‌شود که درازایی 4 متری دارد و به رختکن می‌رسد. رختکن پیش‌تر پوشیده از سنگ‌های مرمرین بوده است که شوربختانه آن‌ها را برداشته‌اند.

در سوی خاوری گرمابه، گرم‌خانه‌ای چهارگوش ساخته شده است. ستون‌هایی چهارگانه، سقف گرم‌خانه را استوار نگه داشته‌اند. در این بخش، دو فضای شاه‌نشین دیده می‌شود. این فضاها برای برگزیدگان و اشراف و درباریانی بوده است که به گرمابه می‌آمدند. آن‌ها در شاه‌نشین‌های زیبای گرم خانه ساعت‌ها می‌نشستند و گفت‌و‌گو می‌کردند و چه‌بسا گپ و گفت‌ها را به کارهای کشوری و دربار می‌کشاندند. فواره‌های مرمری حوض‌ها نیز فضایی زیباتر و دلخواه‌تر شکل می‌داد.

خزینه‌ی گرمابه وکیل سه‌گانه است. در خزینه‌ی میانی، آب بسیار گرم و داغی می‌ریختند که رفتن درون آن شدنی نبود. این آب برای ولرم کردن آب دو خزینه‌ی دیگر بود. از این خزینه‌ها زمانی استفاده می‌کردند که کار شست‌وشو به پایان رسیده بود. برای رفتن به بخش خزینه‌ها باید چهار ردیف پلکان سنگی را پایین می‌رفتند.

بر تاق مرکزی گرمابه نورگیرها جای دارد که به آن «خیشخان» می‌گفتند. خیشخان نه تنها نور خورشید را به درون می‌کشاند بلکه سبب تهویه هوا نیز می‌شد. بدین‌گونه که چون خیشخان‌ها در اطراف گنبد و در جهت‌های گوناگون آن کار گذاشته شده بودند، از هرسو که باد می‌وزید هوای تازه را به درون گرمابه می‌بُرد و هوای گرم را بیرون می‌راند. نورگیرها را به سبب شیشه‌های رنگی‌ای که داشت، گل جام نیز می‌نامیدند.

افسوس که در سال‌های گذشته، ساخت‌و‌سازهایی در بخش‌هایی از گرمابه وکیل انجام گرفته است. از سربینه آن نیز باشگاهی ورزشی برآورده‌اند!! از این‌رو آسیب‌هایی به گرمابه زده شده است. مرمت‌ها و باززنده‌سازی‌ها در سال 1351 خورشیدی آغاز شد و اداره‌ی باستان‌شناسی آن زمان دست به بهسازی‌هایی زد. هر چند در زمان قاجاریه نیز به شیوه‌ای سنتی بخش‌هایی از فضای گرمابه را با ساروج پوشانده و دوباره آراسته بودند.

از این گرمابه تا زمان پهلوی دوم استفاده می‌شد، اما با شکاف‌هایی که در سقف گرمابه پدید آمد، بیم ویرانی آن م‌ رفت. از این‌رو، گرمابه را بستند و دست به مرمت آن زدند. گویا گرمابه مالک خصوصی دارد.

گرمابه وکیل شیراز یکی از سازه‌های بسیار ارزشمند تاریخی ایران است. این گرمابه با شماره 917 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

* با بهره‌جویی از دو جستار: «گرمابه‌های تاریخی شیراز» نوشته‌ی جمال زارع (مجله‌ی پارسه، شماره 18، سال 1391) و نیز: «بررسی آرایه‌ها و نگاره‌های تزیینی حمام وکیل شیراز» نوشته‌ی زهرا هاشمی (مجله مطالعات تاریخ فرهنگی، شماره 22، سال 1393).