در بخش مردانه‌ی بینه‌ی گرمابه‌ای تاریخی در شهر نهاوند، دو ستون سنگی دیده می‌شود که تاق‌ها آن را به هم پیوند می‌دهند. بر روی تاق‌های نیم‌دایره‌ای و کاشی‌های هفت‌رنگ آن، نقشی از رستم، پهلوان نامدار شاهنامه، به شیوه‌ای استادانه کشیده شده است. آن نقش، رستم را در نبرد با دیو سپید نشان می‌دهد. نگاره‌های شاهنامه بر گرمابه‌های سنتی ایران، نمونه‌های بسیاری دارد، اما آنچه در اینجا، در «گرمابه تراب نهاوند» دیده می‌شود، بسیار دلپذیر و ماهرانه نقش زده شده است و تماشایی‌تر به گمان می‌رسد.
گرمابه تراب در کوی(:محله‌ی) علی آباد، نزدیک به بازار قیصریه‌ی شهر نهاوند، در استان همدان، ساخته شده است. آن کوی و برزن، بافت کهنی دارد و دیرینگی سازه‌های آن بیش از محله‌های دیگر نهاوند است. گرمابه را در سال 1342 مهی، در سال‌های پایانی پادشاهی احمدشاه قاجار ساخته‌اند. این تاریخ را در آهک‌بُری‌های سربینه‌ی گرمابه می‌توان دید. از این‌رو، انتظار می‌رود که ساخت گرمابه، الگو گرفته از شیوه‌ی معماری قاجاری باشد، اما کم‌وبیش چنین نیست و نشانه‌هایی از معماری صفوی در فضاهای گرمابه آشکارا دیده می‌شود.
طراح و سازنده‌ی گرمابه را نمی‌دانیم چه کسی بوده است، اما سنگ‌نوشته‌ای(:کتیبه‌ای) در سقف بینه کار گذاشته شده که خبر از ساخت آهک‌بُری‌های این بخش از گرمابه به دست استادی به نام رضا تهرانی می‌دهد. بانی گرمابه نیز کسی به نام میرزا محمدتقی بوده است. او را از خان‌ها و بزرگان شهر نهاوند دانسته‌اند. چون فرزند او، آقا تراب، مانند پدر دستی بخشنده داشت و در ساخت گرمابه‌ی زیبای شهر کمک‌های بسیار کرد، این سازه را به نام او، گرمابه تراب، نام گذاشتند و اکنون هم به همین نام شناخته می‌شود. درخور یادآوری است که گرمابه را در سالی ساخته‌اند که مردم به سبب نایابی‌های قحطی دچار تنگ‌دستی شده بودند. از این‌رو بانی گرمابه مزد کارگران با دادن گندم پرداخت می‌کرد.
زمینی که گرمابه بر روی آن ساخته شده است، نزدیک به 670 متر مربع گستردگی دارد. مصالح به‌کار رفته در آن نیز سنگ، آجر و ساروج است. این سازه را باید دوبخشی دانست. یک بخش که بزرگ‌تر است، ویژه‌ی مردان بوده است و بخش کوچک‌تر برای زنان. این دو بخش به تمامی از هم جدا هستند. حتا ورودی آن‌ها نیز جداگانه و به فاصله‌ی اندکی از هم ساخته شده است. با این همه، ورودی گرمابه‌ی مردانه دو برابر بزرگ‌تر از ورودی گرمابه‌ی زنانه است. هر کدام نیز با پنج پله به پایین به فضاهای درونی سازه راه پیدا کنند.
ورودی گرمابه‌ی مردانه، ایوانی با سکوهایی در دو سوی آن است. آرایه‌هایی زیبا و پیچ‌درپیچ، در این نمای بیرونی نقش‌زده شده است. دری که به شیوه‌ی خانه‌ها و سازه‌های کهن، چوبی و کلون‌دار ساخته شده، نشان از دیرینگی سازه دارد. بر فراز این در چوبی و گل میخی، سنگی یکپارچه و مرمری خودنمایی می‌کند که بیت‌ها و نوشته‌هایی به خطی زیبا روی آن دیده می‌شود.
بینه‌ی مردانه به شکل مربع ساخته شده است و مملو از آرایه‌های تزیینی است. ستون‌های سنگی بینه چهارگاه است و نقش‌هایی مارپیچی دارد. از این‌رو، بسیار دیدنی شده‌اند و فضای بینه را دلخواه‌تر ساخته‌اند. درست در آن سوی جایی که تاق‌های نقش شاهنامه‌ای بینه دیده می‌شود، شاه‌نشین کار شده است. بینه مهم‌ترین فضای گرمابه‌ها بود و شاه‌نشین در این بخش جای می‌گرفت و ویژه‌ی بزرگان و سرشناسان دانسته می‌شد. آن‌ها پس از شستوشو، بر روی سکوهای شاه‌نشین می‌نشستند. شاه‌نشین‌ها با آرایه‌ها و تزیینات چشم‌گیر ساخته می‌شدند تا بودن در آن دل‌پذیرتر باشد.
در گرمابه‌ی تراب، میان‌دَر، یا فضای میانِ سربینه و گرم‌خانه، شش گوش است. پس از گذر از آن، به فضای مربعی گرم‌خانه راه پیدا می‌کردند. این فضا با سقفی گنبددار که در میانه جای گرفته، پوشانده شده است. در گوشه‌ی شمالی گرم‌خانه، خزینه دیده می‌شود، اما اکنون این بخش را بسته‌اند و در سال‌های واپسینی که از گرمابه استفاده می‌شد، کاربردی نداشت.
ورودی زنانه‌ی گرمابه تراب، آرایه‌ای ندارد. گرمابه را مردان ساخته‌اند و پسند آن‌ها این‌گونه بوده که ورودی گرمابه‌ی زنانه ساده باشد! در اینجا نیز باید از چند پله پایین رفت تا به درگاه و سپس بینه رسید. گویا اکنون در ورودی بخش زنانه را که چوبی و کلون‌دار است، بسته‌اند و از همان ورودی بخش مردانه می‌توان به گرمابه‌ی زنانه رفت.
در میانه‌ی بینه‌ی بخش زنانه، حوضی هشت گوش، آراسته به کاشی‌هایی فیروزه‌ای، ساخته شده است. این حوض، زیبایی چشم‌نوازی دارد. خودِ بینه نیز شش گوش است و سقفی گنبدی دارد، اما وارون بینه‌ی مردانه، هیچ ستونی در اینجا ساخته نشده است. در امتداد بینه، دالان میان‌در دیده می‌شود و سپس فضای مستطیلی گرم‌خانه.
گرم‌خانه دو فضای جداگانه دارد؛ فضای اصلی که بزرگ‌تر است و دیگری فضایی کوچک‌تر که میان دو ستون پیرامون گرم‌خانه دیده می‌شود. خزینه در سوی شمالی گرم‌خانه‌ی زنانه جای گرفته است.
یک فضای ویژه در گرمابه تراب و بخش مردانه‌ی آن دیده می‌شود. آنجا فضایی میانِ بینه و گرم‌خانه است که حوضی سنگی دارد. حوض را از آب سرد پُر می‌کردند. کارکرد این بخش از گرمابه و سبب ویژه بودن آن پیدا نیست. چه‌بسا پیش از بازگشت به رختکن، پاها را در این حوض می‌شستند.
نقش‌های آرایه‌ای گرمابه‌ی تراب بسیار باریک‌بینانه و بردبارانه کشیده شده است و زیبایی به یاد ماندنی‌ای دارد. نقش‌ها اسلیمی است و آهک‌بُری‌ها به‌راستی هنرمندانه کار شده است. آرایه‌های گرمابه، بیشتر از سنگ‌های آهکی سفید است. کف گرمابه‌ی مردانه گاه با سنگ مرمر پوشانده شده است. در بخش زنانه نیز آرایه‌هایی از کاشی‌های لاجوردی دیده می‌شود. کف گرمابه‌ی زنانه نیز پوشیده از سنگ‌های خاکستری است.
کارکرد گرمابه تراب، اکنون دگرگون شده است و دیرگاهی است که در آن موزه‌ی مردم‌شناسی برپا کرده‌اند. ماکت‌های موزه، مردانی را نشان می‌دهد که سرگرم شستوشو هستند و ماکت‌های گرمابه‌ی زنان پیکرهایی است که آیین حنابندان عروس را انجام می‌دهند.
گرمابه‌ی تراب نهاوند را گاه «حمام دوقلو» می‌نامند. این اثر تاریخی در آذرماه 1365 خورشیدی، با شماره‌ی ثبتی 1492، در فهرست آثار تاریخی ایران جای گرفته است.
* با بهره‌جویی از: جستار «پژوهشی در کتیبه‌ی حمام حاج آقا تراب نهاوندی» نوشته‌ی داریوش ذوالفقاری (مجله فرهنگان، شماره 27)؛ کتاب «حمام در ایران» نوشته‌ی پریوش اکبری (دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1397)؛ «وبلاگ گروه دوم دانشجویان روابط عمومی جهاد دانشگاهی».
یک پاسخ
سپاسگزارم از ارسال با ارزش ترین داشته های سرزمین نیاکانمان