قره‌باغ (آرتساخ) یکی از استان‌های ارمنستان تاریخی است که در دوره‌ی باستان و از سده‌ی ششم پیش از میلاد مسیح، زیر نظر فرمانروایان ایرانی تباری چون آرتاشسیان ( 2م- 189 پ.م) و اشکانیان یا اینکه به طور مستقیم زیر فرمانروایی شاهنشاهی‌های هخامنشی و ساسانی بوده است.
نخستین نشانه‌های تاریخی درباره‌ی قره‌باغ به دوران اورارتو (سده‌های نهم تا ششم پیش از میلاد) باز می‌گردد. استان اورتخه3 یا اورتخینیِ اورارتو که در شمال آرتساخ امروزی در جنوب خاوری دریاچه‌ی سوان جای گرفته است، بخشی از سرزمین‌هایی بود که در سده‌ی هشتم پیش از میلاد به‌دست پادشاه اورارتو، ساردوری دوم (735-760 پیش از میلاد)، گشوده شد. وی مرزهای پادشاهی اورارتو را از پایتخت خود توشپا یا وان در ارمنستان خاوری تا قفقاز گسترش داد. می‌توان در نام اورتخه، به نمونه‌ی نخستین نام ارمنی قره‌باغ یعنی آرتساخ پی برد. پس از شکست اورارتوها از مادها در سده‌ی ششم پیش از میلاد، این منطقه زیر نظر فرمانروایی مادها قرار گرفت، سپس بخشی از قلمروی شاهنشاهی هخامنشی شد. دو سده پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی، در زمان آرتاشس اول (189-160 پیش از میلاد)، بنیانگذار دودمان آرتاشسیان، آرتساخ بخشی از فرمانروایی آرتاشسیان شد و پس از آن در سده‌ی نخست میلادی، اشکانیان ارمنستان، بر ارمنستان و آرتساخ که بخشی از آن بود، چیره شدند (دونابدیان، ص 52- 53).
در سال 428 میلادی، فرمانروایی اشکانیان ارمنستان به پایان رسید و به جای خاندان اشکانی ارمنستان، مرزبانی ساسانی زمام کارها را در گستره‌ی ارمنستانِ اشکانی در دست گرفت. اما پس از قیام واردان مامیکونیان علیه شاهنشاهی ساسانی و نبرد آوارایر8 در سال 451 میلادی، از سرزمین‌های مرزبان‌نشین ارمنستان کاسته شد و دو استان از ارمنستان جدا شدند و به طور مستقیم زیر فرمانروایی دربار تیسفون قرار گرفتند (شیراکاتسی، ص 72؛ دونابدیان، ص 56).
آنانیا شیراکاتسی9 (ص 72)، جغرافی‌دان ارمنیِ سده‌ی هفتم میلادی، این دو استان را بخشی از ناحیه‌ی شمال غرب ایران یا کوست کاپ کوه10 (کوست قفقاز) و جدا از اران و ارمنستان آورده است. این استان‌ها چنین آورده شده است:
1- ایالت ارمنی پایتاکاران11 در پایانی‌ترین بخش خاوری ارمنستان تاریخی که نام ایرانی آن بالاساکان12 است.
2- ایالت ارمنی سیونیک13 در خاور پایتاکاران که نام ایرانی آن سیسَکان14 است.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاری است با عنوان «نام تاریخی قره‌باغ در ساختار اداری ساسانیان» به خامه‌ی علی علی‌بابایی درمنی که در تازه‌ترین شماره‌ی امرداد چاپ شده است.
متن کامل این نوشتار را در رویه‌ی ششم(تاریخ و باستان‌شناسی) شماره‌ی 433 هفته‌نامه‌ی امرداد بخوانید.
خوانندگان می‌توانند برای دسترسی به هفته‌نامه‌ی امرداد افزون‌بر نمایندگی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها از راه‌های زیر نیز بهره ببرند.
