هشتمین شگفتی جهان از دل خاک ایران بیرون کشیده شد

«مثل آب نبات می‌مونه، خَش و گواراست، ماهی داره یکی اینقد به چه دُرشتی، آن هم وسط کویر، یک جایی نرسیده به یزد اما همین که به میدان خاتمی می‌رسه، چشم ماهی ورقلمبیده می‌شه و درجا می‌میره؛ آبش هم دیگه آب نبات نیست؛ شِکره و کاریزی که در حال احتضار بود …»

در حالی‌که می‌رفت با سرازیر شدن پساب‌ (:فاضلاب‌)ها و کشیده شدن شیره‌ی جان سفره‌های زیرزمینی، مرگ طولانی‌ترین کاریز (:قنات) جهان اعلام شود و خاک بر سرش کنند، با  طرح یک مساله از سوی یک کارشناس میراث جهانی یونسکو که پرسید چرا کاریز‌هایتان را با این همه ویژگی‌های منحصر به فردش به ثبت جهانی نمی‌رسانید؟ جرقه‌ای بود تا از غسالخانه به تخت سی‌سی‌یو کشانده شود و حالا کم‌کم می‌رود تا بدون دستگاه اکسیژن نفس بکشد.

خبرنگار ایسنا به چشمش دید، ماهی‌های کاریز زارچ به زندگی برگشته‌اند و در مسیر نزدیک‌به ۹۰ کیلومتری فهرج تا زارچ، در خنکای دالان‌های کاریز شنا می‌کنند که این نشان‌دهنده‌ی زنده شدن حیات رگ‌های آبی زمین پس از ۶۰ سال در کما بودن است؛ کاریزی که دوباره می‌تواند شکوه بیش از ۱۵۰۰ ساله‌ی خود را به رخ جهانیان بکشاند.

کاریزی که به اندازه دو چاه نفت می‌ارزد

کاریزی که به اندازه‌ی دو چاه نفت می‌ارزد و می‌تواند آبروی میراث فرهنگی شود؛ گردشگران طبیعت‌گرد پساکرونایی، این‌بار که به یزد آمدند می‌توانند گردشگری زیرزمینی بافت تاریخی یزد را نیز تجربه کنند؛ زیر‌زمین را پیچ در پیچ، جایی نشسته و جایی نیم‌خیز، چندین ساعته در مسیر آب و با چکمه از پایاب آسیاب و زیر کاریز و در حالی‌که می‌توانند گندم‌هایشان را هم آرد کنند به پایاب مسجد جامع یزد در قلب بافت تاریخی یزد برسند.

اما چگونه کاریزی که ۱۵ سده را به خود دیده، روزگاری، دِبی آب آن از ۱۶۰ تا ۲۶۰  لیتر در ثانیه بود، حیات و ممات زندگی یزدی‌ها به آن وابسته بود و مهریه عروس‌ها و وقف هزار کار خیر می‌شد، به یک‌باره روبه نابودی رفت؛ آن‌هم پس از آن همه مقنی، پیشکار، استادکار، کلنگ‌دار و گل‌بندی که جان‌شان را در حفر چاه‌های با ژرفای ۸۵ متری در دالان‌های تاریک و نمور زمین گذاشتند تا آب را به کویر برسانند و برآیندش بشود گلستان و باغ ایرانی.

علت روشن است و تلخ‌تر از زهر مار؛ تا ۱۰۰ سال پیش، کاریز زارچ از خود مادر چاهش در فهرج، آب را از زیر زمین و با نیروهای طبیعی مهندسی زمین به ایستگاه‌های سر راهش در شهر یزد می‌رساند و مردم از ۳۰ پایاب این کاریز در شهر، آب زلال و گوارایی می‌نوشیدند به خوشمزگی آب معدنی و آنقدر احترام آب کاریز را داشتند و برایشان تقدس و ارزش قائل بودند که حتی دست و صورتشان را هم مستقیم پای مظهر کاریز نمی‌شستند.

سرازیر کردن فاضلاب‌ها در چاه‌های منتهی به کاریز زارچ در چند دهه‌ی گذشته

اما از زمانی‌که به اصطلاح مدرن شدند و آب را به خانه‌هایشان آوردند کار خراب شد، چرا که تقلید از اروپایی‌ها را نصف‌و‌نیمه انجام دادند و به جای آنکه مانند آن‌ها نخست شبکه‌ی پساب را به خانه‌هایشان بیاورند نخست آب را آوردند و سپس هم آسان‌ترین راه برای دفع پساب پیدا کردند؛ سرازیر کردن پساب‌‌ها در چاه‌های منتهی به کاریز‌های عزیز دردانه‌ی یزدی‌ها؛ پساب‌هایی که انواع شوینده‌های به شدت آسیب‌زا را با خود به همراه داشت.

از آن‌سو هم راهی آسان و بی دردسر برای کشیدن آب روی زمین یافتند؛ زدن روزانه ۹۰ چاه در گوشه و کنار باغ‌های ایران و کشیدن آب‌های سفره‌های زیرزمینی با نیرو محرکه‌های برقی وارداتی و یا به عبارتی کاریز خشک‌کن‌ها از همان غرب؛ خشکسالی‌های سال‌های گذشته هم قوز بالا قوز شد و هر چه چاه‌ها پایین‌تر می‌رفتند روز به روز از دبی آب کاریز زارچ و دیگر کاریز‌های یزد کم شد تا آنکه بسیاری از کاریز‌ها خشک شدند و کفِ آب چاه‌ها به تهِ دیگ که همان سنگ و بخش نفوذناپذیر زمین بود نزدیک شد.

جمع آبدهی کاریز های ایران به یک چهارم تقلیل یافته است

کاریزها که مانند چاه‌ها قدرت پایین‌تر رفتن نداشتند حق‌آبه‌شان را از سوی انسان‌های حریص و خودخواه و در رقابت برای بهره‌کشی بیشتر از منابع آبی از دست دادند و حالا که برای شما می‌نویسیم کاریز‌های ایران که نزدیک‌به ۷۵ درصد کاریزهای جهان را در خود جای داده‌اند و بیشتر در استان‌هایی همچون یزد، اصفهان، کرمان، مرکزی و فارس زیست می‌کنند از نزدیک ۴۱ هزار رشته به نزدیک ۳۵ هزار رشته کاهش یافته و جمع آبدهی آن‌ها به یک چهارم تقلیل یافته و از همین شمار باقی‌مانده هم تنها نزدیک‌به ۱۱ کاریز به ثبت جهانی رسیده است.

کاریزهای ایران هشتمین عجایت جهان هستند

کاریز‌های ایران که مجموع طول‌شان نزدیک‌به ۴۰۰ هزار کیلومتر است، می‌توانند  ۱۰ مرتبه دور کره‌ی زمین بچرخند و به‌گفته دکتر جواد صفی‌نژاد، پدر علم کاریز ایران، هشتمین عجایب جهان به‌شمار می‌آیند؛ از شگفتی‌ها آنکه مادر چاه کاریز قَصبِه گناباد با ۳۰ کیلومتر طول و ۳۴۰ کیلومتر عمق، «مادرچاه» و به عنوان  کهن‌ترین کاریز جهان نزدیک‌به ۳۰۰۰ سال پیش ساخته شده و یا کاریزهای دو طبقه اردستان، کاریز با سد زیرزمینش در میمه اصفهان، و یا کاریز آبشار دار و ذورنادار را تنها در خاستگاه کاریزهای جهان، یعنی ایران می‌توان یافت، اما هنوز کاریزهای درست و حسابی برای نشان دادن به گردشگران نداریم.

حالا مردمان خوش‌ذوق و خلاق دومین شهر تاریخی جهان یعنی یزدی‌ها که اتفاقا در همین سال‌ها بافت تاریخی شهرشان را به ثبت جهانی رسانده‌اند و از هر فرصتی برای احیا کردن خانه‌ها و معماری تاریخی شهرشان استفاده می‌کنند ۲ کاریز زارچ و حسن‌آباد مشیر را به ثبت جهانی یونسکو رسانده‌اند و با کمک میراث فرهنگی، جهادکشاورزی و شورای کاریز در حال احیای آن هستند.

چگونه طولانی‌‌ترین کاریز جهان از زیر خروارها خاک و فاضلاب بیرون کشیده شد؟

خبرنگار ایسنا با عبور از کوچه‌های پیچ‌درپیچ و تَنگ آشتی‌کنان دقیقا در محدوده‌ی خیابان سید گلسرخ در بافت تاریخی یزد تنها آثاری  که از نزدیک‌به ۲۶۰۰ کاریز یزد به چشمش دید، آب‌انبارهایی بود که بر سَردرشان، نام‌شان نگاشته شده، با پله‌های بسیاری که انتهایش تنها سیاهی دیده می‌شد و یا دهانه‌ی چاه‌هایی با میله‌هایی که بر روی آن کشیده شده بود و تاریکی مطلق آن که خبر از جهان پررمز و راز درون آن می‌داد.

با بازشدن درِ پایاب آسیاب وزیر به عنوان یکی از ایستگاه‌های گذر آب کاریز زارچ در شهر یزد شکوه اثر کلنگ‌های مقنی‌های باهوش ایران‌زمین نمایان شد و پله‌هایی که با خلاقیت مجری طرح احیای کاریز از تراورس‌های کهن راه آهن به‌کار گرفته شده است. ۱۴۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری به ژرفای ۳۰ متر زیر ‌زمین می‌رسید و بوی خاک نمناک و صدای آبشاری که صدا را به صدا نمی‌رساند بیش از همه‌ی توجه‌ها را جلب می‌کرد.

فضایی با نورگیرهایی که از زمین و هوا همه‌جا را پر کرده بود و هر کدام نقشی در سازه‌ی کاریز داشتند؛ اتاقکی برای نگه‌داری چهارپایان حمل‌کننده‌ی گندم و آرد، آسیابی که گندم‌ها را آرد و ذورنایی که آب پشت آسیاب را کنترل می‌کرد، دالانی که هدایت‌کننده مسیر آب کاریز به سوی پایاب‌های بعدی بود و البته چاه‌هایی که هر ۱۰۰ متر دهانه‌شان نور و هوا را به داخل کاریز می‌رساند.

کاریز زارچ ۶۰ سال به حال خود رها شده بود

ابراهیم کاظم‌نژند، مدیر پایگاه کاریز‌های جهانی زارچ و حسن‌آباد مهریز یزد به ایسنا گفته است، جنازه‌ی کاریز زارچ را تحویل گرفته و به ترتیب از غسالخاله به سی‌سی‌یو و در نهایت زنده شده و برای اینکه به روزهای پررونق خود برگردد زمان نیاز است چرا که ۶۰ سال است این کاریز به حال خودش رها شده بود.

او از سوی میراث فرهنگی مامور شده است تا این کاریز را با کمک مقنی‌ها و دیگر نهادهای مرتبط زنده کند وآرمان بزرگش، به یاد ماندن نام نیک او و همکارانش در این برهه‌ی تاریخی است تا آیندگان به تحسین و اندیشیدن درباره‌ی پاسداری از میراث برآمده از نبوغ ایرانیان بپردازند.

مخاطبان با سخن‌های دلنشین و باانرژی مجری باززنده‌سازی کاریز زارچ همراه شوید تا ببینید کاریز زارچ برای چه ساخته شد؟ چگونه کار می‌کند؟ برای چه باززنده‌سازی شد و آینده‌ی کاریزهای این سرزمین به کدام سو می‌رود؟

کاظم نژند به چگونگی عملکرد آسیاب پایاب وزیر پرداخت و ادامه داد: آسیاب کاریز از چند شاخصه درست شده که از جمله می‌توان به تنوره و موتور متحرک آسیاب اشاره کرد. وقتی آب وارد تنوره می‌شود، شیر آن بسته و آب پشت تنوره جمع می‌شود و سپس وقتی شیر آب باز می‌شود، فشار آب تنوره باعث می‌شود توربین از پایین بچرخد و سنگ زبرین به حرکت دربیاید و گندم به آرد تبدیل شود.

آسیاب دو سنگ دارد؛ یکی سنگِ زیرین ( ثابت است ) و دوم سنگ زبرین که روی سنگ زیرین می‌چرخد و گندم را آرد می‌کند، بنابراین، تمامی فشارها به سنگ زیرین وارد می‌شود و باید از جنسی سخت‌تر از سنگ زبرین باشد و البته خاص؛ سنگ زیرین ۸۰۰ کیلو و سنگ بالای آن حدود ۳۰۰ کیلو وزن دارد و باید آنقدر با مهارت ساخته شده باشد که وقتی روی هم می‌لغزند بر اثر حرارت، آرد را نسوزاند؛ آنقدر خاص است که هنوز هم با این همه تکنولوژی نوین که آمده، نمی‌توانند سنگ آسیاب را همچون سنگ‌تراش‌های قدیمی بسازند.

کاظم‌نژند هم به همین دلیل سفارش ساخت دو سنگ آسیاب را به یک سنگ تراش ۹۰ ساله‌ی یزدی داد تا اگر به هر دلیلی شکست، جایگزینی برایش داشته باشند تا جوانان علمش را پیدا کنند.

با این تفاسیر چه خوب گفته‌اند قدیمی‌ها که «مرد باید که در کشاکش دهر          سنگ زیرین آسیاب باشد»

تا وقتی هم که آب کاریز زارچ در جریان بود، آسیاب نیز برقرار بود. کنترل آسیاب به دست آسیابان بود و هر چه کندتر می‌چرخید آرد بهتری حاصل می‌شد و هرگاه از چرخش باز می‌ماند، آسیابان می‌گفت: «آب از آسیاب افتاد» که هنوز هم این تکیه کلام آسیابانان به یادگار مانده است.

خروجی آب از آسیاب وزیر هم‌اینک ۲۰ لیتر در ثانیه و ورودی آن ۶۰ لیتر در ثانیه است و البته قدیم‌ها ۲۶۰ لیتر در ثانیه آب کاریز به آسیاب وارد می‌شده و برای اینکه جلوی خسارت حاصل از ورود مازاد آب به درون سنگ آسیاب را بگیرند،  آب سر ریز شده تنوره به درون ذورنا که جلوی آسیاب قرار گرفته وارد می‌شده تا آسیاب از مدار خارج شود؛ برای اینکه آب مازاد وارد شده به تنوره سرریز نکند و وارد آسیاب نشود، ذورناب در مسیر قرار می‌گیرد و در مسیر فرعی به حرکت خود ادامه می‌دهد.

وقتی آب به توربین برخورد می‌کرد سنگ را به حرکت دَرمی‌آورد و حال قرار است با کمک یک شرکت دانش‌بنیان در یزد توربینی دومنظوره ساخته شود تا اگر آب هم در کاریز نبود بتواند با برق هم بچرخد.  آسیاب در این کاریز ساخته شده تا گردشگران بتوانند همراه بازدید از این کاریز روند آسیاب گندم را هم ببینند و هم آرد بخرند بنابراین هم فال است و هم تماشا.

آن‌سوتر شُرشُر آب است که در ژرفای زمین گوش‌نواز است و در دالان‌های کاریز راه خود را پی می‌گیرد. خنکای آب به‌اندازه‌ای بود که از روی چکمه هم بر روی پوست احساس می‌شد و البته با هر گام به جلو گل‌آلود می‌شد؛ هنوز هم کمی بوی فاضلاب حس می‌شد و می‌توان لوله‌های فاضلاب و چاه‌هایی را دید که یک سرش را در کاریز کرده بودند.

با وجود بدون استفاده ماندن کاریز زارچ، هیچ‌گاه مرگ آن اعلام نشد

شگفت آنکه با وجود بدون استفاده ماندن کاریز زارچ و از میان رفتن آن در بیشتر مسیر، اما هیچ‌گاه در درازای این سال‌ها مرگ آن اعلام نشد اما در عمل و زمانی که موضوع ثبت جهانی شهر یزد در سال 1394 خورشیدی، مطرح شد، کاریز زارچ تا‌اندازه‌ای فوت شده به حساب می‌آمد. ( برای کاریزی که خشک بشود گواهی فوت صادر می‌شود) و به عنوان موجودی به آن نگاه شد که تنها از آن ارتزاق کردند.

آغاز باززنده‌سازی کاریز زارچ در سه مرحله

حالا مجری طرح احیای کاریز زارچ خبر داده است که باززنده‌سازی کاریز در سه گام در یزد آغاز شده و در دنباله افزوده است تا به امروز نزدیک‌به ۳۰ هزار متر از زمین‌های کسانی که عرصه را تصاحب کرده بودند پس گرفته شده است.

در اثر سرازیر شدن پساب‌ها در کاریزها، تنها در محل پایاب آسیاب وزیر در محله‌ی کوشک نو،  شاه ابوالقاسم و مسجد جامع،  سالانه بیش از ۲۰۰ مورد دچار شدن به سالک گزارش می‌شد که هم‌اینک به صفر رسیده است؛ تقریبا مسیر کاریز با مشارکت مرکز بهداشت شهرستان یزد هر چند ماه، مه‌پاشی و گندزدایی می‌شود.

در گام پس از آن به تثبیت روان‌آبی کاریز زارچ پرداخته شد تا کاریز بتواند در طول نزدیک‌به ۹۰ کیلومتر جریان داشته باشد و برای این اتفاق، «مادرچاه» در فهرج طراحی شد که ۸۶ متر ژرفا دارد و سبب شده که دِبی آب از ۱۰ لیتر در ثانیه به ۶۰ متر در ثانیه برسد تا بتوان آب را از فهرج به شهر یزد رساند و قابلیت این را داشته باشد که در آن راه‌ رفت و نفس کشید.

شناسایی بیش از ۳۰۰ مورد انشعاب فاضلاب در کاریز زارچ

زنده‌کنندگان کاریز زارچ منشا آلودگی‌های کاریز در شهر را گرچه با سختی اما شناسایی کردند، به‌گونه‌ای‌که بیش از ۳۰۰ مورد انشعاب فاضلاب خانگی، عمومی، مسجد، بیمارستان و .. را در کاریز قطع کردند.

به‌گفته‌ی مدیر پایگاه کاریز‌های جهانی زارچ و حسن‌آباد مهریز یزد، ۲۱۱۶ حلقه چاه در مسیر کاریز زارچ ایجاد شده است که همگی شماره‌گذاری شده‌اند، بنابراین به محض چکه کردن آب پساب از این چاه‌ها بلافاصله، شناسایی و اگر در محدوده‌ی شهری باشد، خانه‌ای که سبب آلودگی شده، سریع شناسایی می‌شود و نسبت به مسدودسازی نشت پساب از محل آن خانه اقدام می‌شود. در صورتی‌که صاحب خانه موضوع را انکار و اقدام به همکاری نکند کار به دادگاه کشیده می‌شود و در این میان تنها یک تَن تمکین نکرد که کار به دادگاه کشید و خانه‌اش پلمب شد.

چهارسال پیش یک لحظه هم نمی‌شد در محل پایاب وزیر ایستاد که نشان‌دهنده‌ی آن است که کار کردن در این محیط بسیار دشوار بوده است، چرا که بستر پساب در محیط کاریز جاری بود و افزون‌بر آن تمام شوینده‌ها به این محیط وارد می‌شد و سبب انتشار گازهای خطرناک در محیط این کاریز شده بود، به همین منظور برای کارگران لباس ماهیگیری از شمال کشور خریداری شد تا با وارد شدن به لجن‌ها از بدبو (:متعفن) شدن بدن‌شان جلوگیری شود.

پاک‌سازی کامل کاریز زارچ از فاضلاب‌های خانگی زمان‌بر است

بالای ۷۰ سال است که از میدان خاتمی تا محله‌ی کوشک نو یزد تمامی پساب‌های خانگی به کاریز سرازیر می‌شده که هم‌اینک مسدود شده‌اند و مسیر کاریز لایروبی شده، ولی پاک شدن کامل آن زمان‌بر است.

به‌گفته‌ی مقنی‌ها زمانی می‌شود روی آب سوگند خورد و گفت که آب پاک شده است که ماهی در آن باشد؛ تا پیش از این ماهی‌ها پیشتر در محدوده‌ی بالادست همچون خویدک و فهرج همیشه وجود داشته و هیچ‌گاه در داخل شهر ماهی دیده نشده است، اما واپسین‌بار ماهی‌ها در محدوده‌ی مسجد جامع دیده شده که این نشان می‌دهد آب کاریز حالا قابلیت زندگی دارد و تمیز است.

آب کاریز در مسیر جریان سازی هم‌اکنون به دروازه قرآن و ورودی یزد رسیده و با یک دبی ثابت در حرکت است و ۲ کیلومتر مانده تا به زارچ و مقصدش برسد.

کاظم نژند و همکارانش هزینه‌های سرسام‌آوری برای احیای کاریز پرداخته کرده‌اند و یادآوری کردند، همه این کارها با توان مردم استان انجام شده چرا که اعتبارات دولتی در سال ۹۷ و ۹۸ به صفر رسیده و سال ۹۹ تنها ۱۰۰ میلیون تومان اختصاص یافت که تنها برای دو ماه هزینه نیروی کار کفایت می‌کند؛ تنها هزینه‌ی کارگر نسبت به سال ۹۶ پنج برابر شده است؛  یعنی هزینه‌ی روزانه کارگر از ۳۵ هزار تومان در سال ۹۶ به ۲۴۰ هزار تومان در سال ۹۹ رسیده است و تازه هزینه کارگران در برابر هزینه مقنی‌ها که کمتر از روزی ۶۰۰ هزار تومان دریافت نمی‌کنند، ناچیز است.

کار جریان‌سازی آب در مسیر کاریز زارچ در محدوده‌ی شهر یزد تا میدان خاتمی انجام شده است و تنها باید یک مادرچاه دیگر ایجاد شود و دِبی آب را به ۱۰۰ لیتر در ثانیه رساند تا آب کاریز در زارچ دوباره جاری شود.

نکته‌ی درخور توجهی که در ساخت کاریزها وجود دارد این است که مقنی‌ها سده‌ها پیش با شیبی بسیار ملایم و با نوآوری (:ابتکار) و خلاقیت‌شان به نیروهای طبیعی مهندسی زمین پی برده و با شیب ملایم آب را از ژرفای زمین به سطح زمین رساندند اما به‌گفته‌ی پدر علم قنات ایران اینکه مقنی‌های باهوش ایران چه زمانی به علم مهندسی کاریز پی بردند هنوز نادانسته (:مجهول) است.

اما آنچه که روشن است مقنی‌های مهندس ایرانی چند روش برای شناسایی منابع آبی زیرزمینی داشتند از جمله آنکه با مشاهده‌ی برخی گیاهان همچون پونه، شیرین‌بیان، گل گاوزبان و یا خارشتر که ریشه‌های طولانی‌تری دارند به محل سفره‌های زیرزمینی پی می‌بردند و در نتیجه در همان محل‌ها، چاه می‌کندند تا ببینند پیش‌بینی‌شان درست است یا خیر؟ و هرگاه هم به آب می‌رسیدند می‌دانستند چه محاسباتی نیاز است تا سطح تراز درست تعیین شود، یا چه شیبی برای جریان یافتن آب لازم است؟ یا خاک‌های حاصله را چگونه از عمق خاک بیرون بکشند؟ یا چگونه تنها با کلنگ‌زنی در دالان‌های تاریک و با وجود مار و عقرب‌های زیرِ زمین و با وجود گازهای سمی پیش بروند؟

مقنی‌های سخت‌کوش در اعماق زمین و در دالان‌های باریک همچون گور کار کردند و البته برای هر کدام از این پرسش‌ها راه‌حلی یافته بودند؛ برای نمونه از پوست بُز برای هوادهی به کارگران در اعماق زمین استفاده می‌کردند و یا از تغییر رنگ چراغ‌دان برای پی بردن به گازهای خطرناک و یا از دستمال آغشته به سرکه برای نجات مقنی‌ها از گاز گرفتگی استفاده می‌شده است و یا شن در داخل چاه می ریختند تا موجب گردش هوا در چاه شود.

به‌راستی اگر بخواهید با ساز و کار کاریز به شیوه‌ی ساده آشنا شوید باید گفت یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به زمین‌های پست‌تر منتقل می‌کند. «دهخدا»، قنات را مترادف با «کاریز، کهریز و کاهریز»  دانسته و معین در تعریف آن آورده است: راهی که در زیرزمین می‌کَنَند تا آب از آن جریان یابد»؛ بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر کاریز را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند و به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از کاریز در آغاز در ایران صورت گرفته و در دوره‌‌ی هخامنشی از سوی ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا راه یافته و سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند.

آشنایی با شیوه‌ی کارکرد کاریزها

در واقع، کاریز از چندین چاه تشکیل شده که به‌گونهی عمودی در یک سطح شیب‌دار کنده شده‌اند؛ این چاه‌ها در زیرِزمین با یک راهروی با شیب ملایم‌تر از سطح زمین به یکدیگر می‌رسند. ژرفای نخستین چاه (مادر چاه) که بیشتر در یک مخروطه آبرفتی فرورفته است، بیشتر از سطح آب زیرزمینی است. این چاه‌ها با فاصله‌ی ۲۰ تا ۲۰۰ متری میان ناحیه‌ی تره کار و خشکه کار کاریز جای دارند. از بالا، سیستم کاریز مانند مسیری از لانه‌ی مورچه‌هاست که از دامنه‌ی کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.

چاه‌ها که به آن‌ها هنگام  کندن، میله هم گفته می‌شود، افزون‌بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه‌ی کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به‌شمار می‌آید.  آغاز کاریز، همان دهانه‌ی کاریز است که مظهر کاریز نامیده می‌شود و جایی است که آب از دل کاریز بیرون می‌آید و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصرف‌ها مورد استفاده قرار گیرد.

بخش انتهایی کاریز نیز پیشکار کاریز نامیده می‌شود که در واپسین قسمت آن، یعنی مادر چاه کاریز جای دارد و مهمترین عاملی که درازای کاریز را روشن می‌کند، شیب زمین است. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول کاریز بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول کاریز کمتر خواهد بود.

کاظم‌نژند و یارانش کوشیدند به رسم کاریز، در طول ۹۰ کیلومتر کاریز زارچ، تراز را صفر نگه‌دارند چرا که نمی‌توان بخشی ازمسیر کاریز را بالاتر و بخشی دیگر را پایین‌تر قرار داد؛ برپایه‌ی مکانیسم کاریز ۲۰ سانتیمتر به ۲۰ سانتیمتر لایروبی انجام دادند و ۱۱۰ سانتیمتر لجن را به ۶۰ سانتیمتر رساندند.

اگر بخواهید از محل پایاب آسیاب کوشک نو از آنِ دوران صفویه تا قاجار که در ژرفای ۲۲ متری زمین جای گرفته و وابسته به کاریز زارچ است را تا مسجد جامع یزد طی کنید از روی زمین۲۰ دقیقه راه است اما اگر از زیرِ زمین بخواهید این مسیر را طی کنید  ۵ ساعت زمان می‌برد اما چرا؟

یکی از چاه‌های کاریز زارچ دقیقا زیر محراب مسجد جامع یزد قرار گرفته است

کندن کاریز به دلیل نوع مکانیسم خاک دشوار بوده و مسیر پرپیچ و خمی برای آن طی شده است. برای همین در قدیم در فاصله‌های کوتاهی، چاه را می‌ساختند تا لایروبی در مسیر کاریز ساده‌تر انجام شود. حالا خیلی از این چاه‌ها کور شده و بر روی آن خانه ساخته‌اند. به‌گفته‌ی مجری احیای کاریز زارچ، یکی از همین چاه‌ها دقیقا زیر محراب مسجد جامع جای گرفته است. پایاب مسجد جامع در سال ۴۶۷ مهی (:هجری قمری) برای مسجد ساخته شده است.

او به دردسرهای لایروبی کاریز در محدوده‌ی پایاب وزیر پرداخت و اینکه چگونه توانستند با یک ابتکار و ساخت یک دستگاه، گِل‌ها را در طول ۶۰۰ متر که هیچ راه دسترسی به بیرون نداشت از کاریز بیرون بکشند چرا که راهی برای خروج گِل‌ها از کاریز وجود نداشت و باید دست به دست به نخستین خروجی رسانده می‌شد. از این‌رو ماشینی طراحی شد تا به اندازه چهار کارگر توان کار داشته باشد و در یک روز نیم مترمکعب لجن را به بیرون بیاورد. این ماشین در ساعت می‌تواند ۲۰ مترمکعب معادل ۲۰ هزار لیتر لجن را تا ارتفاع ۶۰ متری به سمت بالا پمپاژ کند. این دستگاه کار ۶۰ روز ۴ کارگر را در یک ساعت انجام می‌دهد بنابراین به مدت سه روز، کار، انجام و لجن‌ها رقیق می‌شود و یک ساعته توسط دستگاه خارج می‌شود.

با باززنده‌سازی کاریز زارچ می‌توان هم از درآمدش هزینه‌ی نگهداری‌اش را فراهم کرد و هم هزینه‌ی باززنده‌سازی  کاریزهای دیگر فراهم شود. به صورت میانگین نزدیک‌به ۷۰ میلیون تومان حقوق به ۱۰ نیروی انسانی در حال کار بر روی این کاریز  از سوی شورای کاریز پرداخت می‌شود.

کاریز زارچ سه شاخه دارد؛ شاخه شور، شیرین و تلخ؛ از آنجا نام شور گرفته که در برخی نقاطش تلخی در آب دارد اما مسیری برای آن در نظر گرفته شده تا با برخورد به سنگ‌های در مسیرش و جذب املاح آن تلخی‌اش گرفته شود.

صنایع پرآب‌خواه باید کنار دریا ایجاد می‌شد نه در کویر یزد

۱۰۰۰ سال پیش، خانه‌ی چشمه‌های ایران، روزگاری، تشنگی‌اش را تنها با همین کاریز ها رفع می‌کرده و کار و بار مردمانش هم نساجی بوده و این صنعت هم زیاد آب‌بَر نبوده و بنابراین کاریز‌ها روزگاری خوش داشتند چرا که نیاز به آب و جمعیت یزدی‌ها و کسب و کارشان با هم هم‌خوانی داشت اما همین که  زندگی‌شان به اصطلاح مدرن شد و همچون اروپا آب آشامیدنی به خانه‌ها رسید، همه چیز به‌هم ریخت. در ایران همیشه خشک و کم آب و استان یزد برعکس عمل شد؛ نخست، آب را به در خانه‌ها آوردند و سپس به فکر دفع پسابش افتادند و از آن طرف کارخانه‌های نساجی جای خود را به کارخانه فولاد و کاشی آب‌بر دادند و منابع آبی تامین کننده کاریزها را بالا کشیدند در حالیکه عملا این صنایع باید کنار دریا ایجاد می‌شد نه در کویر.

بارآلودگی آب کاریز ها از دهه ۴۰ بالا رفته است

کاظم نژند تصریح کرد: تا زمانیکه شوینده های صنعتی وجود نداشت ورود آب خانه ها به چاههای منتهی به کاریز اشکالی نداشت چرا که می شد از آن به عنوان آب کشاورزی استفاده کرد اما پس از دهه‌ی ۴۰ که از شوینده‌ها استفاده شد بارآلودگی آب کاریز افزایش یافت.

به‌گفته‌ی سیدجمال سجادی‌پور، فرنشین (:رییس) جهاد کشاورزی استان یزد، نزدیک‌به ۲۶۰۰ رشته کاریز در استان یزد وجود دارد که حدود ۱۷۰ میلیون متر مکعب آب در آن در جریان است و ۲۰ درصد آب بخش کشاورزی استان نیز از طریق قنات‌ها تامین می‌شود.

دیرینگی کاریز زارچ را پیش از اسلام و دوره‌ی ساسانی می‌دانند

کاریز زارچ هم یکی از کاریز‌های یزد و بخشی ۱۱ کاریزی است که در سال ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی رسیده است. این کاریز آن‌آندازه دیرینگی دارد که مسجد جامع در حریم این کاریز ساخته شده تا بتوانند از پایاب این کاریز برای وضوگرفتن استفاده کنند. دیرینگی کاریز زارچ را به پیش از اسلام و دوره‌ی ساسانی نسبت می‌دهند  که در ژرفای ۸۶ متری زمین کنده شده است.

به‌گفته کاظم‌نژند، مجری احیای کاریز زارچ، این کاریز از سال ۱۳۴۰ تاکنون ۲۰ کیلومتر جلوتر رفته است و هر چه سفره‌ی زیرزمینی پایین‌تر رفته است، مقنی‌ها هم در دل آب فرو رفتند؛ در واقع این کاریز در آغاز ۹۰ کیلومتر نبوده بلکه از ۸۰۰ سال پیش تاکنون به بایستگی (:اقتضای) زمان و نیاز به درازایش افزوده شده است.

هم‌اکنون مسوولان مربوط استان یزد در کوشش برای باززنده‌سازی پایاب وزیر هستند تا از این کاریز هم برای بخش گردشگری و هم کشاورزی استفاده شود اما اینکه چرا این پایاب نام وزیر به خود گرفت هم ماجرای شنیدنی دارد.

«علاء‌الدوله کالنجار»، یکی از حاکمان یزد در سده‌ی چهارم ۲ کاریز در گستره‌ی حصار درونی شهر یزد برابر با نزدیک‌به  ۲۴۰ هکتار داشته که هنگام محاصره شدن و بسته شدن درهای داخلی شهر، با آسیاب درون این کاریز، آرد مردم را تامین می‌کرده و چون وزیرش، مامور ساخت آن بوده به آسیاب وزیر معروف شده است. به گفته‌ی مدیر پایگاه جهانی کاریز زارچ، برایباززنده‌سازی آسیاب ۱۱۰ متری، ۸۰۰۰ متر مکعب کنده شده تا تبدیل به آسیاب وزیر شده است.

طولانی‌ترین کاریز جهان برابر با طی شدن یزد تا کاشان است

طولانی‌ترین کاریز جهان، نزدیک‌به ۹۰ کیلومتر درازا دارد که با به‌شمار آوردن طول ۲۰۱۵ چاهش با بلندای هر کدام به‌گونه‌ی  میانگین ۵۰ متر که بر روی آن کنده شده است، نزدیک‌به ۲۲۰ کیلومتر طول کل آن می‌شود که برابر طی شدن یزد تا کاشان است. اَبَرپروژه‌ای که اگر می‌خواستند به مانند پیشینیان و با ابزار سنتی آن را اجرا کنند نزدیک‌به ۵۴۰ سال به درازا می‌کشید و اینکه ایرانیان چگونه سده‌ها پیش این کاریز را با دست خالی کنده‌اند، هنوز روشن نیست؛ اکنون بازسازی یک چاه این کاریز آن هم تنها در همین محدوده‌ی پایاب وزیر ۹۰ روز با هزینه‌ای برابر با ۱۰۰ میلیون تومان و به کمک بالابر و دیزل انجام شده است.

گردشگران خارجی می‌توانند مسیر کاریز را از پایاب وزیر تا مسجد جامع در زیرزمین طی کنند

این پروژه به اندازه‌ی ۲ چاه نفت برای کشور درآمدزاست؛ می‌شود گردشگر خارجی را از پایاب وزیر تا مسجد جامع برد و برای نمونه ۳۰ یورو هزینه گرفت؛ به‌گونه‌ی معمول گردشگران  ۳۰ متر هم نمی‌توانند در مسیر کاریز پیش بروند اما گردشگران طبیعت‌گرد خارجی هستند که هم دل و یارایش را دارند و هم دوست دارند در مسیر کاریز تا مسجد جامع را از زیر زمین گذر کنند و برای آن نزدیک‌به یک میلیون تومان گرفته شود.

باززنده‌کنندگان می‌گویند هنوز زمان گشایش رسمی این کاریز روشن نشده است چرا که تکمیل کار به نگاه حمایتی دولت نیاز دارد.

اگر می‌خواهند کاریز زارچ برای ایرانی‌های نسل آینده به یادگار بماند باید فکری به حال صنایع آب‌بَر کنند

کاریز زارچ به کمک خوش‌فکرها و دوست‌داران به میراث تاریخی زنده شده اما اینکه چگونه می‌شود آن را حفظ کرد، مهم است چرا به گفته کاظم‌نژند، کاریز، موجودی زنده است و پیاپی به رسیدگی نیاز دارد و از آن‌سو مانند شیر روی گاز است که یک لحظه نباید از آن غافل شد.

هم‌اینک به دلیل همین بی‌فکری‌ها، چاه‌های بسیاری در فهرج خشک شده‌اند اما مادرچاه فهرج به دلیل عمیق‌تر بودنش هنوز آب دارد؛ این سفره نزدیک‌به ۷ متر آب دارد  که در صورت استفاده‌ی بی‌رویه احتمال خشک شدن آن هم بالا می‌رود؛ حرف حساب اینکه باید تعادلی در برداشت و تغذیه‌ی سفره‌ی زیرزمینی ایجاد شود.

پایاب زارچ برای بازدید گردشگران آماده‌ی گشایش است

برپایه‌ی طرحی که باززنده‌کنندگان کاریز زارچ در دست اجرا دارند، در پایاب زارچ، قرار است باغ‌موزه‌ای در سطح ۳۰ هزار متر در انتهای این کاریز به بهره‌برداری برسانند، افزون‌بر آنکه قرار است گردشگران از مسیر نزدیک‌به ۱۵۰ متری پایاب زارچ بگذرند که این پایاب هم آماده‌ی گشایش است؛ نورپردازی‌ها انجام شده و تنها آب به این پایاب نرسیده است.

باغ‌موزه‌ی ۳۳ هزار متری در زارچ با همکاری شهرداری ایجاد شده که شامل سالن نمایش، موزه با نگاه کاریز، سالن آمفی‌تیاتر روباز، فضای باغ ایرانی و فضاسازی ۱۵۰ متر از کاریز برای بازدید عموم برای آشنایی عملی با کارکرد کاریز است.

مبدا کاریز پیرامون روستای فهرج یزد قرار دارد و پس از گذر از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده و  از محله‌های گوناگون آن مانند میدان امیرچخماق می گذرد و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می‌شود و به سمت شهر زارچ جریان دارد. زارچ با دیرینگی بیش از سه هزار سال از منطقه‌های کهن مرکز ایران به‌شمار می‌رود و در پنج کیلومتری شهر یزد جای دارد. در مسیر این کاریز در شهر یزد، بیش از ۳۰ پایاب ساخته شد که بیشتر آن‌ها همگانی (:عمومی) و وقفی است و مورد کاربری مردم بوده و شماری نیز در سازههای مذهبی جای‌گرفته‌اند.

در فاز نخست این پروژه که به‌عنوان مسیر گردشگری کاریز زارچ در نظر گرفته شده هشت پایاب، ۲ آب‌انبار و یک آسیاب باززنده‌سازی شده است. پایاب‌های جوی کوشکنو، پایاب حاج عباس، پایاب میرعسکر شاهی، حسینیه شاه ابوالقاسم، مدرسه‌ی شهاب‌الدین طراز، مدرسه شاه کمالیه و مسجد جامع و پا شیرهای آب انبار جِن نُک و حسینیه شاه ابوالقاسم از آثاری بوده‌اند که در جریان باززنده‌سازی این کاریز مرمت و ساماندهی شده‌اند.

به‌گفته‌ی کاظم نژند، محدوده‌ی دروازه قرآن تا زارچ ۳ کیلومتر است که سال‌ها خشک بوده، بنابراین پس از احیای کاریز، آب در مسیر هر روز تنها نیم متر جلو می‌رود؛ خبر خوش آنکه هم اینک آب از دروازه قرآن و ورودی شهر یزد هم رد شده و اگر از این مسیر رد شود به زارچ و مقصد پایانی‌اش می‌رسد.

چهارراه کاریز‎‎های یزد از نزدیکی پایاب وزیر و از پایاب کوشک نو می‌گذرد

یکی دو کوچه بالاتر از پایاب وزیر، پایاب دیگری هم به نام کوشک نو قرار دارد؛ درست در نقطه‌ای که چهار‌راه کاریز‎‎های یزد به‌شمار می‌رود و جای گذر کاریز‎‎های صدری، زارچ و اله‌آباد است؛ شوربختانه هم‌اکنون دو رشته‌آب آسیاب آبی کوشک نو خشک شده و تنها رشته‌آب جاری در آن، آب شور است. باز‌زنده‌کنندگان از این پایاب نیز نزدیک‌به ۸۰۰ خاور، خاک تخلیه کردند تا به امروز که درهایش را به روی گردشگران باز کرده است.

گردشگران در بازدید از آسیاب وزیر می‌توانند شیوه‌ی آسیاب گندم را ببینند و آرد بخرند

آرمان زنده‌کنندگان آن است که گردشگر از یک مسیر وارد پایاب وزیر شود و از مسیر دیگری بیرون برود که کوچه بالایی آسیاب است. نورپردازی‌های انجام شده در پایاب وزیر با  لامپ ۱۲ ولت انجام شده تا برای ورود گردشگران ایمن باشد؛ نور طراحی‌شده طبیعی است و بدون فلش هم می‌توان عکس رویایی اینستاگرامی گرفت. مهمتر آنکه آسیاب در این کاریز ساخته شده تا گردشگر بتواند همراه بازدید از این کاریز روند آسیاب گندم را هم ببیند و آرد بخرد.

بودجه‌ای برابر ایجاد یک سد به زنده‌کردن و مرمت همه‌ی کاریزهای کشور اختصاص دهند

سمسار یزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی از نمایندگان مجلس خواست هرچند به صورت آزمایشی در یکسال مالی، بودجه‌ای برابر راه‌اندازی یک سد را به باززنده‌سازی و مرمت همه‌ی کاریزهای کشور اختصاص دهند تا از برآیند آن شگفت‌زده شوند، چرا که اگر می‌خواستند آب کاریز‌های ایران را با سوخت انرژی‌های فسیلی به بالا پمپ کنند به ۸۰۰ مگاوات انرژی و به اندازه‌ی  یک نیروگاه بزرگ نیاز بود.

وی بر این باور است که قنات‌ها هنوز هم می‌توانند به زندگی خود ادامه دهند و هر چند قنات‌های کوهستانی به‌ویژه در خشک‌سالی‌ها وضعیت خوبی ندارند اما مردم به آنان دل‌بستگی بیشتری نشان داده‌اند که همین امر برگشت به ثمرات تمدن کاریزی را دربَر خواهد داشت.

سنت‌های شیرین ازدواج کاریز در یزد!

از شیرینی‌های زندگی یزدی‌ها در کنار کاریزها، همین که نه‌تنها منبعی برای تامین آب به‌ویژه در کشاورزی به‌شمار می‌رفته بلکه در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردمان کویر نیز نقش داشتند، به‌گونه‌ای که آیین‌‌های شیرینی مانند ازدواج کاریز شکل گرفته است؛ یکی از جاذبه‌های این سازه، آیین‌های نمادین و مرسوم در میان یزدی‌ها در گذشته بوده که اکنون نیز با زنده‌سازی و برگزاری چنین آیین‌هایی به دلیل ویژه بودن، می‌توان نه‌تنها از فراموشی‌ آن‌ها جلوگیری کرد بلکه به عنوان راهکاری موثر در جذب گردشگران و رونق صنعت گردشگری کشور شود.

علی اصغر سمساریزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی کاریز و سازه‌های تاریخی آبی در این‌باره به ایسنا گفت: برخی  مردم در هازمان‌ها (:جوامع) گذشته بر این باور بودند که اگر آبدهی کاریزی به دلیل خشک‌سالی یا هر دلیل دیگری کاهش پیدا می‌کرد، مشکل با انجام آیین ازدواج آن کاریز برطرف می‌شده است، در نتیجه برای برگزاری آیین ازدواج کاریز، زنی که اصیل همان روستا و بیوه بوده را در مراسمی مانند ازدواج‌های کنونی، به عقد کاریز در می‌آوردند و این زن تا پایان عمرش، همسر کاریز به‌شمار می‌رفت.

وی با اشاره به سنت آب‌تنی زن در آب کاریز پس از انجام آیین ازدواج، ادامه داد: کاریز باید هزینه‌های همسر خود را تامین می‌کرد و لذا صاحبان کاریز، هزینه‌های زندگی این زن را از طریق گرفتن نفقه کاریز می‌پرداختند و به عبارتی این هزینه نیز به دیگر هزینه‌های کاریز مانند لایروبی، پیشکارکنی و مرمت کاریز افزوده می‌شد.

واپسین همسر کاریز نزدیک‌به ۴۰ سال پیش درگذشته است

به گزارش خبرنگار ایسنا در یزد و به‌گفته‌ی این پژوهشگر یزدی، واپسین همسر کاریز نزدیک‌به ۴۰ سال پیش درگذشته و دیگر هیچ همسر کاریزی باقی نمانده است؛ تا جایی که دیده شده، هیچ آیینی در یزد با چنین عنوانی برگزار نمی‌شده و هیچ زن یزدی، عروس کاریز نشده است ولی با این وجود شهرهایی مانند اصفهان و شاهرود میزبان برگزار چنین آیین‌هایی بوده‌اند.

کاریز زارچ در چند نسل کنده شده است

کاریز زارچ را نه یک تَن، نه چند سال بلکه چندین تَن و در چند نسل حفر کرده‌اند، مردانی که بدون هیچ دانشی از مهندسی سازه و کاریز می‌دانستند به گونه‌ای حفر کاریز را با کمترین امکانات انجام می‌دادند که آب می‌توانست پس از حل این معادله، جریان پیدا کند. در حالی‌که تاریکی مطلق و در دل زمین ترس و وحشت با هزاران فکر در هم می‌آمیزد و معجونی از دلهره را به خورد فرد می‌دهد، همین کم‌شمار آدم‌های دلیر، کاریز زارچ را زنده‌ کردند و امروز این کاریز با وجود مشکل و معضل شدید پساب و مسدود شدن باز هم زنده شده است.

کاریز زارچ با  ۲۱۱۵ حلقه چاه، تیرماه ۱۳۸۴ خورشیدی، در فهرست آثار ملی و تیرماه سال ۱۳۹۵ خورشیدی به ثبت جهانی رسید و  مظهر آن در شهر زارچ جای دارد و علت نام‌گذاری آن به عنوان کاریز زارچ نیز به همین دلیل است.

برای آسیاب وزیر بسته گردشگری تعریف شده است

حالا آسیاب وزیر در میان کوچه‌های آشتی‌کنان یزد آماده‌ی بازدید گردشگران شده و برای آن بسته‌ی گردشگری تعریف شده است؛ به گفته‌ی کاظم‌نژند، هم‌اکنون بازدید از آن به صورت تور تعریف شده و لیدرهای گردشگری باید مسوولیت امنیت گردشگر را بر دوش بگیرند چرا که این پایاب چاله و چاه زیاد دارد و به مسیرهای گوناگونی می‌رسد بنابراین نباید گردشگر به حال خود رها شود؛ اگر کسی در یکی از چاه‌های این کاریز بیفتد چه کسی می‌خواهد پاسخش را بدهد؟

گردشگر از بدو ورود به آسیاب وزیر تا پایان ۴۰۰ متر پیاده‌روی می‌کند و از ۱۲۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری تا محل کاریز می‌گذرد. برای بازسازی پله‌ها از تراورس راه آهن استفاده شده است. حساب شد اگر پله‌ها با آجر ساخته می‌شد ۳۰۰ میلیون تومان هزینه می‌شد در حالی‌که با استفاده از چوب‌های ریل راه آهن تنها ۳۰ میلیون تومان هزینه شده است.

شاخه‌ی شور و شیرین کاریز زارچ از زیر و روی هم با اختلاف ۱۰ متر در زیر مسجد میرچخماق می‌گذرند

نکته شگفت آنکه شاخه‌ی شور و شیرین کاریز از زیر و روی هم با اختلاف ۱۰ متر در زیر مسجد میرچخماق می‌گذرند؛ در واقع پایاب وزیر، محل برخورد (:تلاقی) شاخه‌ی شور و شیرین کاریز زارچ است؛ اینجا دو شاخه به هم می‌رسند و در پایان به سوی بولوار جمهوری و زارچ می‌رود؛ مسیر هیجان‌انگیز و شگفتی که با آب پیش می‌رود و زیر پایتان جریان دارد.

شاخه‌ی شور به سوی موزه‌ی آب و مسجد جامع یزد می‌رود. هم‌اینک پایاب موزه کور شده است و زنده‌کردن  آن اعتبار می‌خواهد. زیر حوض مسجد میر چخماق هم پایاب کاریز وجود دارد که باززنده‌سازی آن ۲۰۰ میلیون تومان نیاز دارد.

جای کلنگ مقنی‌ها  در کاریز زارچ از سده‌ها پیش نمایان شده است

به  گفته‌ای دیگر از ۳۰ پایاب کاریز که از شهر یزد می‌شود ۹ تای آن از نخاله و فاضلاب تخلیه شده و جای دستان مقنی‌ها را از سده‌ها پیش نمایان کرده است؛  هنوز هم جای کلنگ‌های ۸۰۰ سال پیش مقنی‌ها در برخی نقاط کاریز دیده می‌شود و در برخی جاها از میان رفته است که علت آن ویران‌شدن با لوله‌های فاضلابی است که از سوی همسایگان به اینجا سرازیر می‌شده است.

یک لوله‌ی فاضلاب به عمد حذف نشده تا گردشگر ببیند که در درازای سالیان گذشته بر این میراث و این دوره‌ی تمدن ایران چه گذشته است. اینجا در آغاز آواره‌ای پر از تلی خاک بیش نبود و به عمد خاک‌های خارج شده دپو شد تا حجم کار انجام شده به چشم دیده شود.

اگر زن مقنی باشی ممکن است بار دیگر عروس شوی!

“عبدالحسین خودکشی کشتی” و “جواد ناییچی زارچی” از مقنی‌هایی بوده‌اند که بیش از ۵۰ سال بر روی این کاریز کار کردند و جان‌شان را گذاشتند تا قطره قطره آب کاریز زارچ جاری شود؛ از کج‌شدن انگشتان دستشان تا طناب‌هایی که پاره شدند و در چاه افتادند و تا آجری که از بالای چاه‌ها بر سرشان خورد، همه گوشه‌ای از کار خطرناک‌شان را نشان می‌دهد تا جایی که همیشه می‌گفتند «اگر زن مقنی باشی ممکن است بار دیگر عروس شوی».

باغ ایرانی و شرقی پرنس چارلز، شاهزاده‌ی انگلیسی ولز با کمک کاریزهای ایران شکل گرفته است

باغ ایرانی و شرقی‌ای که پرنس چارلز، شاهزاده انگلیسی ولز برای خودش در لندن ساخته است، سده‌ها پیش با کمک کاریزها در ایران شکل گرفته و شکوه و سرسبزی را در دل کویر ایران و در کمربند خشک کره‌ی زمین به ارمغان آورده است تا جایی که هنوز که هنوز است و با تمام خشک‌سالی‌ها، هنوز کاریزها و نهرهای آبش از دل خانه ‌ای استان یزد عبور می‌کند و برگ‌های درختان کهن‌سال چنار و سرو و بیدهای مجنون با نسیم آب کاریز‌ها به رقص درمی‌آیند.

هنوز طراوت آب در حوض‌های حیاط خانه‌ی یزدی‌ها زبانزد همگان است و مهرازی (:معماری) سازه‌های تاریخی یزد برگرفته از کاریز، آب انبارها و آسیاب‌هاست تا آنجا که به چشم هانری، پژوهشگر فرانسوی آمده است که گفته است پای کاریز را پای دیوارهای خشتی با درختانی سرسبز در دل کویر یافته است.

هانری که از سوی دولت فرانسه به ایران آمده بود تا راز کاریزها را دریابد در کتابش گفته است: اگر اروپا سبز است شگفت نیست چرا که ۱۵ برابر ایران بارندگی دارد اما سر سبزی ایران با کوشش مهندسی ایرانی حاصل شده است و و آبادانی‌هایش را وام‌دار کاریزهایش است؛ او راز زندگی در بیابان را کاریز به عنوان ابداع ایرانی‌ها دانسته است.

کاریزهای یزد با همه‌ی آوازه‌ی جهانی‌شان در مبارزه با رقیب خود یعنی چاه‌هایی که بی‌رویه حفر می‌شوند و شیره‌ی جانشان را گرفته‌اند کم آورده‌اند؛ کار به جایی رسیده است که یکی از مقنی‌های عصبانی از این وضعیت آشفته، گفته دوست دارد سر به بیابان بزند تا عملکرد انسان‌های ناآگاه درباره‌ی کاریز را نبیند چراکه باورش نمی‌شود که روزگاری حتا نمی گذاشتند مُردار در کاریز بیفتد و حالا لوله‌ی فاضلاب بیمارستان در آن فرو می‌کنند.

باورش نمی‌شود که چطور مسلمانان و زرتشتی‌های یزد که کوشش می‌کردند ۴ عنصر آب، خاک، باد و آتش را مقدس بدانند، پاک نگه‌دارند، حتی یک ذره‌اش را هدر نمی‌دادند و در آب‌انبارهایشان ذخیره می‌کردند حالا اسیر خشکسالی‌ها و بهره‌برداری‌های بی‌رویه شده و دهان زمین از خشکی ترکیده و باز شده است.

گرچه کاریز زارچ نجات پیدا کرد اما هنوز هم که هنوز است خطرهایی مانند ساخت و ساز در حریم کاریز، تهدیدی برای زندگی این کاریز است هر چند که شورای کاریز، پایگاه جهانی کاریز زارچ و دیگر نهادهای وابسته از این میراث محافظت می‌کنند اما این مساله هنوز به طور جدی تهدیدی برای تمام کاریزهای متروک و زنده یزد مانند زارچ، حسن‌آباد و … است و همواره باید با ورود مراجع قضایی حل و فصل شود.

بد ماجرا آن است که دیگر کسی احوال کاریزهای ایران را نمی‌پرسد، کاریزهایی که باارزشمندترین پس از فرزند نزد یزدی‌ها به‌شمار می‌آمده است و سخن پایانی را مُقنی کاریز زارچ از مهد سازه‌های آبی ایران و خاستگاه کاریز ایران گفت که: «روزگاری می‌آید که یک ذره آب پیدا نکنید بخورید!! کاریزها را نگه دارید».

*گزارش از: شیما عباس‌زاده و فاطمه رهبر یزدی، خبرنگاران ایسنا در تهران و یزد