جای خالی شیر ایرانی در روز جهانی شیر

روز دهم آگوست (برابر با 19  امردادماه) روز جهانی شیر نامگذاری شده است. آرمان از نام‌گذاری این روز همراه‌کردن مردم، دولت‌ها و سازمان‌های در پیوند با محیط زیست برای پشتیبانی و نگهداری از این گربه‌سان در خطر انقراض است.

شوربختانه دهه‌هاست شیر ایرانی به‌شوند شکار و دست‌یازی‌ و ویران‌کردن زیست‌گاه‌های این جانور شکوهمند از میان رفته (:منقرض شده) و بیشه‌ها و کوهستان‌های ایران از غرش سهمناکش خالی شده است.

به‌راستی که روز جهانی شیر، بدون شیر ایرانی چیزی کم دارد و اگر جامعه‌ی جهانی همه‌ی توان خود را برای نگاهداری از شیرهای در خطر انقراض در دیگر گستره‌ها را به‌کار نگیرد شاید روزی جهان از شکوه وجود شیر خالی و بی‌بهره بماند. پوشیده نیست از میان‌رفتن هرگونه‌ی جانوری و حتا گیاهی ترازمندی (:تعادل)  سامان هستی را به‌هم می‌ریزد و زیست‌بوم را با دشواری‌های جبران‌ناپذیری روبه‌رو می‌کند.

شیر در باور ایرانیان

شیر در باور ایرانیان باستان ارج  و ارزش ویژه‌ای داشته و این ارزشمندی در فرهنگ عامه، ادبیات و هنر ایران نماد و نمودی چشمگیر داشته است. از این‌رو در بسیاری از نگاره‌ها و نوشته‌ها از شیر به عنوان نماد قدرت، دلیری، نور و نیروی خورشید یاد شده است. همانندی سر شیر و یال‌هایش به خورشید و پرتوهای آن و قدرت زیادش به عنوان سلطان جانوران، در ایجاد این نمادها موثر بوده است.

ویژگی‌های گونه شیر ایرانی (شیر آسیایی)

طول سر و بدن شیر نر ایرانی 170 تا 220 سانتی‌متر، ماده‌ها 140 تا 180 سانتی‌متر، طول دم 70 تا 105 سانتی‌متر، وزن نرها 160 تا 190 کیلوگرم، ماده‌ها 110 تا 120 کیلوگرم. شیر ایرانی با دست و پای کوتاه‌تر و بدن تنومندتر ولی کوچک‌تر از شیر آفریقایی‌ است. رنگ بدن شیر ایرانی کهربایی روشن است، هرچند شیرهایی به رنگ قهوه‌ای مایل به سرخ، شنی یا خاکستری دارچینی و حتی سیاه نیز از ایران گزارش شده‌اند. یال شیر ایرانی کم‌پشت‌تر است و تا روی پیشانی امتداد نمی‌یابد، گرچه سطح شکم و پهلوها را می‌پوشاند. رنگ یال معمولا قهوه‌ای زنگاری با مخلوطی از موهای سیاه و سفید است. موهای بدن پرپشت‌تر و منگوله انتهای دم بلندتر است. چین پوستی آشکاری در تمام درازای بدن از میان دست‌ها تا میان پاها وجود دارد که این چین پوستی در ماده‌ها آشکار‌تر است.

پراکندگی زیستگاه شیر ایرانی پیش از انقراض

شیر ایرانی در نیزارهای انبوه، بیشه‌های ساوانا مانند، جنگل‌های کنار رودخانه‌ای (در خوزستان) و دشت‌های ساحلی و همچنین جنگل‌های بلوط و پسته و بادام رشته‌کوه زاگرس زندگی می‌کرد. تا سده‌ی 18 بسیار فراوان بود. در گذشته‌های بسیار دور پراکندگی گسترده‌ای در ایران داشت و در بخش وسیعی از کشور در سرتاسر نیمه‌ی باختری یافت می‌شد، در حالی‌که از شمال تا تهران و دامنه‌های جنوبی البرز و از جنوب شرقی تا ساحل مکران انتشار یافته بود. اما در 2 سده‌ی گذشته شیر به استان‌های خوزستان، فارس و بوشهر در جنوب باختری کشور محدود شد.

بر پایه‌ی آگاهی‌های یادشده در سفرنامه‌ها و گزارش‌های پژوهشگران، زیستگاه شیر ایرانی تا نزدیک‌به 150 سال پیش پراکندگی وسیعی از دزفول، مسجد سلیمان، شوش، رامهرمز تا بوشهر، کازرون و دشت ارژن و کام فیروز فارس را در بر می‌گرفت. بلنفورد می‌نویسد: هر سال شمار 4 تا 5 شیر در منطقه دشت ارژن شکار می‌شد و بچه شیرها را در بازار شیراز به فروش می‌رساندند. آخرین گزارش‌ها از شیر ایرانی مربوط به مشاهده 1 ماده در سال 1941 در 64 کیلومتری شمال دزفول است. زنده‌یاد  فیلی که از افراد معتمد سرشناس شوش بودند تا نزدیک سال 1320 گروه‌های 4 تا 5 تایی شیر را در محل پناهگاه حیات وحش کرخه فعلی مشاهده کرده بودند. به احتمال زیاد شکار بی‌رویه‌ای که بیشتر توسط عشایر و افراد محلی به طریقه جرگه کردن (راندن حیوانات به سمتی که شکارچیان استتار شده‌اند) انجام می‌گرفت و همچنین تخریب زیستگاه، سمی نمودن لاشه جانوران شکار شده و کم شدن طعمه‌هایی مانند گوزن زرد از عوامل انقراض شیر ایرانی بوده‌اند.

در میانه‌ی دهه‌ی 50 کوشش‌های زیادی برای معرفی دوباره‌ی شیر به زیستگاه دشت ارژن در 65 کیلومتری باختر شیراز از سوی سازمان حفاظت محیط ‌زیست و آقای ضیائی به عنوان مجری پروژه ایجاد پارک بین‌المللی ارژن انجام گرفت، منطقه وسیعی شامل دشت ارژن تا دریاچه پریشان تحت حفاظت قرار گرفت و برخی از اراضی کشاورزی واقع در نقاط حساس نیز خریداری شد ولی در سال‌های بعد به علت عدم توجه و علاقمندی مسئولان، این طرح به صورت ناتمام رها گردید.

شوربختانه شیر ایرانی یا شیر آسیایی که هنوز هم با نام علمی Panthera leo persica  akhoji  شناخته می‌شود، در گذشته از شمال یونان و ترکیه تا خاورمیانه و مناطق مرکزی هند پراکندگی داشته است، ولی اکنون تنها نزدیک‌به 350 قلاده از بازمانده‌های آن در هندوستان وجود دارد که بیشتر آن‌ها در منطقه‌ی حفاظت‌شده‌ی «گیر» در کتیاور، در شمال باختری هندوستان زندگی می‌کنند.

بازگشت شیر ایرانی پس از هشت دهه به ایران

پس از گذشت ۸۰ سال از انقراض شیر ایرانی در زیست‌گاه‌های ایران، در اردیبهشـت و خوردادماه 1398 خورشیدی، یک جفت شیر نر و ماده ایرانی با توافق میان باغ وحش ارم و انجمن آبزیگاه و باغ‌ وحش‌های اروپا  به ایران بازگشتند. شیر نر ایرانی به‌نام «کامران» در اردیبهشت‌ماه  از باغ وحش بریستول انگلستان به باغ‌ وحش تهران منتقل و «هیرمان» نامگذاری شد و«ایلدا» – شیر ماده  نیز یک ماه پس  از آن از دوبلین ایرلند به این باغ وحش منتقل شد. یادآور می‌شود آرمان از بازگشت شیرهای ایرانی به کشور تکثیر و زادآوری این جانور نبوده است. برپایه‌ی تازه‌ترین گزارش‌ها حال این دو شیر 5 و 9 ساله‌ی ایرانی خوب است و در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند.

گفته شده است «نزدیک‌به  ۱۱۰ سال پیش دولت ایران  ۱۰ قلاده از شیرهای ایرانی را به انگلستان هدیه داد که به دنبال آن، این شیرها در آن کشور تکثیر شدند و در حال حاضر نیز در باغ وحش‌های اتحادیه اروپا به‌صورت پراکنده زندگی می‌کنند.» (ایسنا، 19 امرداد 1400).

* با بهره‌گیری از تارنمای طبیعت