نگاهی به تارنماهای آشپزی بیندازیم؛ پُر است از آموزش تهیهی خورشت فسنجان و کباب خوتکا. «خوتکا»ها همان پرندههایی هستند که گونههایی از آنها در آستانهی نابودی است و اگر کوتاهی کنیم زیستبوم ایران داشتن چنین پرندهی زیبا و دلانگیزی را برای همیشه از دست خواهد داد. با این حساب، جا دارد بپرسیم شکمبارگی ما آن اندازه مهم است که گونهای از کمیابترین پرندهها را به کام مرگ و نیستی بکِشیم؟ پس سهم آیندگان از دیدن و شادمانی بردن از تماشای خوتکاها چه خواهد شد؟ آن همه شور زندگی و جلوهگری و خرامانخرامان راهرفتن و یک جهان زیبایی پرواز خوتکاها را کباب کنیم و لقمه بگیریم؟! چنین کاری با کدام برهان و خِردی سازگار است؟ به جای چنین هوسبازیهایی، بگذاریم خوتکاها آواز زندگی سر دهند، شادی بودن و زیستن را زیر پوست خود حس کنند؛ همانگونه که ما دوست داریم فرصت زندگی و بودن را از دست ندهیم.
خوتکاها آبهای پهنهور دریای کاسپین (خزر) و ساحل گیلان سرسبز را دوست دارند، اما خبرهای خوشی از خوتکاهای گیلان نمیرسد. چند سال پیش بود که خبرگزاریها از شکار بیرویه ی خوتکاها در استانهای شمالی کشور برای درست کردن خورشت خوتکا فسنجان خبر دادند (یک نمونهی آن در گزارش خبرگزاری ایسنا، مهر 1393 آمده است). این خبرها ادامه پیدا کرد و کار به جایی رسید که در بازارهای گیلان خوتکاهایی به فراوانی دیده میشد که پوستکنده و آمادهی پخت و پز، فروخته میشدند (تارنمای اقتصادنیوز، فروردین 1395). آشپزها هم دست بهکار شدند و در تارنماهای خود با دستودلبازی بسیار شیوههای پخت خوشمزهتر خوتکا و افزودن چاشنی به آن را آموزش دادند و کاربران را تشویق کردن که این خوراکی لذیذ را از دست ندهند! پیامد همهی اینها کاستن دلهرهآور جمعیت خوتکاهای ایران بود. حتا زمانی که خوتکاها در فهرست پرندگان حمایت شدهی محیط زیست کشور جای گرفتند، باز شکارهای بیاندازه، کم نشد. شاید به این سبب که بسیاری از مردم نمیدانستند با این کار چه آسیبی به صنعت پرندهنگری و زیستبوم خود میزنند.
خوتکاهایی که اکنون در شمار اندکی در ایران دیده میشوند از گونههای کاکلی، ابرو سفید و غازهندی هستند. خوتکاها را باید در گروه اردکسانان جای داد. آنها در ارواسیا، پهنهای که اروپا و بخشهایی از آسیا را دربرمیگیرد، جوجهآوری میکنند و در فصلهای سرد سال بال و پَرزنان به سوی جنوب راهی میشوند و چندگاهی مهمان تالابهای ما هستند. خوتکاها را در آبگیرها، رودخانهها، جویبارها و نیزارها میتوان دید که خوش و شادمان و نغمهزنان زندگی میکنند؛ بیخبر از خطری که هر لحظه در کمین آنهاست. شاید از سادهدلیشان است که فریبکاری و آزمندی انسان را نمیبینند!
خوتکاها پروازی کوتاه اما نیرومند دارند. بهویژه زمانی که آهنگ برخاستن از سطح آب را میکنند، با جهشی ناگهانی و به شکلی عمودی به پرواز درمیآیند. در این هنگام از هر زمان دیگری تماشاییتر هستند. لذتها و شادمانیها از پرواز خوتکاها میتوان بُرد. چه بیخردانه و سنگدلانه است که به طمع خوراک و شکمچرانی پروازشان را بگیریم!
این پرندهی بینهایت زیبا هنگام خوراکجویی سر را درون آب فرو میبَرد، بدان اندازه که تنهاش بیرون از آب میماند. سپس با منقار کوتاه خود طعمهاش را از درون آب میگیرد. پیکر خوتکاها اندکی بیشتر از چهل سانت است؛ کوچک اما نقش در نقش و زنده از رنگهایی گرم و شادیآور.
بیشترین رنگ خوتکاهای ماده، قهوهای است. آنها روی بال خود پَرهای سفیدرنگی دارند و رگههایی سبزینه. خوش دارند کنار آبهای شیرین بهسر ببرند و روزگارشان را بگذرانند. خوتکاهای نر نیز در کنار آنها سهمشان را از گذران زندگی میگیرند. خوتکای نر پَرپوشی بیاندازه زیبا دارد. سر و گردنش به رنگ خرمایی روشن است و دو خط درخشان سبزرنگ از حلقهی چشمانش آغاز میشود و همهی سر و گردن او را در بَرمیگیرد و جلوهای دلربا به این پرنده میدهد.
در ایران ما، خوتکاها در زمستانها کموبیش در همهجا دیده میشوند؛ هرچند همانگونه که پیشتر گفتیم شمارشان کاستی گرفته است. آن زمان که دریاچهی ارومیه دریاچه بود و انبوه از آب، خوتکاها نیز راه خود را به سوی آن کج میکردند و روزها و ماهها در آنجا میماندند. اکنون نومید و سرخورده، دل از دریاچهی نمکبستهی ارومیه کندهاند. در پاییز نیز راهی مرداب انزلی میشوند و اگر طعمهی شکارچیان نباشند تا دیرگاهی در آنجا میمانند. در شهریورماه سال گذشته بود که خبر شادیبخش دیدن هشت هزار خوتکا در تالاب کانی برازان مهاباد، در استان آذربایجان غربی شنیده شد و با خود هزار شادمانی و امیدواری آورد.
از خوتکاهای ابروسفید بگوییم که پروازی تند و غافلگیرکننده دارند. در آبهایی که ژرفای اندکی دارد بهسر میبرند و در تالابها و مردابهای استان مازندران بیش از هرجای دیگر دیده میشوند. خوتکاهای کاکلی، آبچرهایی هستند که آنها را در فهرست «در نزدیکی تهدید» جای دادهاند. با اینهمه، خوشبختانه کمترین نگرانی دربارهی خوتکاهای هندی وجود دارد. این را نیز برشماریم که خوتکاهای ابروسفید گردنی باریکتر و منقاری راستتر از دیگر خوتکاها دارند و نوار ابرویی سفیدرنگ آنها هنگام ایستادن بیشتر نمایان است. آنها چابک و تیزپرواز هستند.
در میان اردکسانان ایران، بیشترین شمار از آنِ خوتکاها بود. میگوییم بود، چون گمان نمیرود اکنون نیز چنین باشد. به همان سبب، خوتکاها بیشتر طعمهی شکارچیان میشدند و روز به روز از جمعیت آنها کاسته میشد. با همهی اینها، برنامههایی برای نگهبانی و حفاظت از خوتکاهای زیستبوم کشور درپیش گرفتهشده است.
*با بهرهجویی از: تارنمای «دانشنامهی پرندگان ایران»؛ خبرگزاری «ایسنا»؛ «ویکی پدیا».
