امروز فرخ و پیروز روز رشن ایزد و شهریورماه، 18 شهریورماه سال ۳۷۵۹ زرتشتی، شنبه 13 شهریورماه ۱۴۰۰ خورشیدی، چهارم سپتامبر ۲۰۲۱ میلادی
بیش از 1000 سال از زادروز ابوریحان بیرونی ریاضیدان و ستاره‌شناس این شگفت‌ترین مرد روزگاران، چیره بر دانش تاریخ، ادبیات، فلسفه، طبیعیات، هندسه، انسان‌شناس، هندشناس و تاریخ‌نگار پرآوازه‌ی ایرانی می‌گذرد. در بسياری از كشورها به او فرنام (:لقب) «استاد جاويد» داده‌اند.
در ایران، زادروز ابوریحان بیرونی را به عنوان روز ملی نجوم و روز مهندس نقشه‌بردار گرامی می‌دارند. ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی، زاده‌ی ۱۳ شهریور ۳۵۲ خورشیدی، نیمه سپتامبر ۹۳۷ در خوارزم، زادگاهش روستای كوچک بیرون از شهرستان كاث شهری کهن در خوارزم بود، از این‌رو «بيرونی» نامیده شد. کاث در کشور ازبکستان کنونی است. خوارزم در آن زمان در فرمانروایی سامانیان بود. مردم کاث باستانی از نژاد ایرانی و زبانشان تا پیش از سده‌ی ۱۳ میلادی زبان خوارزمی از گروه زبان‌های ایرانی و بسیار نزدیک زبان ایرانی سغدی بوده‌است.
او در رياضيات، دانش اخترشناسی «علوم فضايی» فيزيک، زمين‌شناسی و جغرافيا سرآمد دانشمندان دوران خود بود. دانشنامه علوم چاپ مسكو ابوريحان را دانشمند همه دوران و روزگاران خوانده است. انديشمندی كه با چیرگی بر دانش‌های گوناگون تحسین استادان هم‌روزگار خود و پس از آن را برانگيخت. نام او را بر دانشگاه‌ها، دانشكده‌ها و تالار كتابخانه‌های بسیاری از کشورها نهاده‌اند.
وی گردش خورشيد، گردش محوری زمين و جهات شمال و جنوب را به درستی محاسبه و تعريف كرده است. خورشيد گرفتگی هشتم آوريل سال ۱۰۱۹ ميلادی را در كوه‌های لغمان «افغانستان كنونی» رصد و بررسی كرد و ماه گرفتگی سپتامبر همين سال را در غزنه به زير مطالعه برد.
در زمان وی، سامانيان كه پايتختشان شهر بخارا بود، بر شمال‌شرقی ايران، شامل خراسان بزرگتر و منطقه خوارزم، زياريان بر گرگان و مازندران و مناطق اطراف آنها، بازماندگان صفاريان بر سيستان بزرگتر، غزنويان بر جنوب ايران خاوری «سرزمین‌های مركزی و جنوبی افغانستان امروز» و بوئيان بر ساير مناطق ايران تا بغداد فرمانروایی می‌كردند و همه آنان مشوّق دانش و ادبيات فارسی بودند و سامانيان بيش از ديگران در اين راه می‌کوشیدند. بيرونی كه در جرجانيه خوارزم نزد ابونصرمنصور دانش‌اندوزی كرده بود، مدتي نيز در گرگان تحت حمايت مادی و معنوی زياريان كه مرداويز سردودمان آنان بود، به پژوهش پرداخت و پس از آن تا پايان زندگانی در ايران خاوری آن زمان به پژوهش‌های علمی‌اش ادامه داد. با اينكه محمود غزنوی ميانه خوبی با بيرونی نداشت و وسایل كافی برای پژوهش در اختيار او نبود، ولی اين دانشمند لحظه‌ای از تلاش برای تكميل تحقيقات علمی خود دست نكشيد.
او كه به زبان‌های يونانی، هندی و عربی هم چیرگی داشت، كتاب و رساله‌های بی‌شماری كه شمار آنها را بیش از ۱۴۶ گفته‌‌اند، نوشت كه جمع سطرهای آن بیش از ۱۳ هزار است.
ابوریحان در طول ۷۲ سال زندگی خود حدود ۱۴۳ كتاب نوشت. مهمترين آثار او عبارتند از: «التفهيم» در رياضيات و نجوم، «آثار الباقيه» در تاريخ و جغرافيا، «قانون مسعودی» كه گونه‌ای دانشنامه است و كتاب «هند» درباره اوضاع اين سرزمين از تاريخ و جغرافيا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن. این شمار، اوراق نوشته شده‌ی او را به ۱۲ هزار برگ می‌رساند .
بيرونی كتاب دانشنامه‌ی خود را به نام سلطان مسعود غزنوی فرمانروای وقت كرد، ولی پیشکشی او را كه سه بار شتر سكه نقره بود نپذيرفت و به او نوشت كه كتاب را در راستای خدمت به‌دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.
بيرونی هم‌روزگار بوعلی‌سينا بود كه در اصفهان می‌نشست و باهم نامه‌نگاری و هم‌اندیشی داشتند.
بيرونی در جريان لشكركشی‌های محمود غزنوی به هند غربی، بخشی از پاكستان امروزی، امكان يافت كه به آن سرزمين برود، زبان هندی فراگيرد و درباره اوضاع هند پژوهش كند كه دستاورد اين پژوهش، كتاب «هند» اوست.
ابوریحان بیرونی این دانشمند چیره بر تمامی دانش‌های روزگار ۲۲ آذر ۴۲۷ خورشیدی ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ در سن 75 سالگی در غزنی، شرق افغانستان امروزی درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد. آرامگاه بیرونی از فراموش‌شده‌ترین مزارهای دانشمندان درگذشته در این دیار است.
در گاهشمار زرتشتیان، سال به ١٢ ماه سی روزه بخش می‌شود كه هر روز به نامی آراسته شده است. هجدهمین روز از هر ماه در گاهشمار زرتشتی به نام رشن پیوند یافته است.
امروز هجدهمین روز ماه در این گاهشمار است که «رشن» نام دارد. رَشن (رَشْنو) ـ ایزد دادگرى و آزمایش ایزدى، ایزد درستی و دادگری که از ایزدان سرای پسین و از داوران روز جزا هست. ایزد رشن ناساز با راهزنان و دزدان است و در ستایش رشن، پس از ستودن دادار اورمزد رایومند فرهمند، اشاره به «رشنِ ترازو دار» شده است.
رشن، ایزد داد و دادگستری نام يکي از ايزدان همکار اَمشاسپند اَمرداد، همراه با ایزدان مهر و سروش است.
یشت رشن، یشتی است در ستایش رَشن، رَشنو، رشن یشت ، یشت دوازدهم اوستا هست. نماد روز رشن گل «نسترن» است.
ابوریحان بیرونى در الآثار الباقیه (ص73) در فهرست روزهاى ایرانى، این ایزد را رَشْن خوانده که در زبان سُغدى رَسْن Rasn و در خوارزمى همان رَشْن خوانده مى شده است. در ادبیات فارسى این واژه به صورت «رش» بدون نون بکار رفته است.
فردوسى گوید: چو هور سپهر آورد روز رَش / ترا زندگى باد پدرام و خَوش،
خسروى مى‌گوید: مى سورى بخواه کامد رَش / مطربان پیش دار و باده بکَش.
مسعودسعد پیرامون این ایزد می‌سراید: «روز رشن است ای نگار دلربای/ شاد بنشين و به جام می گرای».
یادروز 13 شهریورماه:
- روز تعاون
- سالروز درگذشت علیقلی بیانی؛ ( زاده ۱۵ بهمن ۱۲۹۱ تهران – درگذشته ۱۳ شهریور ۱۳۸۸ تهران) نویسنده، مترجم و مهندس سدسازی
- سالروز درگذشت محسن هشترودی؛ ( زاده ۲۲ دی ۱۲۸۶ تبریز — درگذشته ۱۳ شهریور ۱۳۵۵ تهران ) اندیشمند، شاعر و ریاضیدان
