امروز دی به‌مهر ایزد و آبان‌ماه، 15 آبان‌ماه سال ۳۷۵۹ زرتشتی، یکشنبه نهم آبان‌ماه ۱۴۰۰ خورشیدی، ۳1 اکتبر ۲۰۲۱ میلاد
1380 سال پیش، 31 اکتبر سال 641 میلادی شهر اصفهان به تصرف تازیان درآمد.
تازیان پیش از این در نهاوند لشكریان یزدگرد سوم، سی‌وپنجمین و واپسین شهریار ایران و انیران از دودمان ساسانی را شكست داده بود. در جنگ اصفهان (سپاهان)، پادگان این شهر به فرماندهی «استندر» كه موفق به دریافت كمک و نیروی تقویتی از یزدگرد سوم شاه وقت ایران نشده بود، شكست خورد.
تازیان به شوند وجود چند آبادی و شهرک پُردرخت و سرسبز با فاصله‌ای كم از اصفهان، این مجموعه را «شهرستان» خواندند. اصفهان در آن زمان دارای دو محله شناخته شده بود؛ یكی یهودیه و دیگری «جِی». بزرگترین پادگان نظامی ایران در دوران ساسانیان در اصفهان قرار داشت، زیرا كه از لحاظ موقع جغرافیایی، اصفهان مركز ایران زمین بود و جابجایی نیرو برای دفاع و یا حمله از آنجا به هر نقطه ایران و برون مرز آسان‌تر و سریع‌تر انجام می‌گرفت. زمانی که کوروش بزرگ بابِل را گرفت و یهودیان را از اسارت شاه بابل رهانید، شماری از یهودیان به فلسطین بازگشتند و شماری دیگر از آن‌ها به اصفهان آمدند و در این منطقه که به دارالیهود یا یهودیه نامگذاری شد، اسکان یافتند. این منطقه در شمال‌غرب شهر جی یا گی بود که بعدها این دو منطقه به یکدیگر متصل شد و شهر اصفهان کنونی را ایجاد کرد.
«سپاهان» پس از این‌که به دست تازیان افتاد، اصفهان تلفظ شده است، زیرا که در زبان عربی حرف «پ» وجود ندارد.
روز پانزدهم از هر ماه در گاهشمار زرتشتی دی به‌مهر نام گرفته است. سه روز در هر ماه زرتشتی با پیشوند «دی» همراه است. روزهای هشتم ، پانزدهم و بیست‌وسوم ماه زرتشتی كه برای پرهیز از اشتباه با پسوند نام روز پس از خودش شناخته می‌شوند؛ برای نمونه فردای روز دی‌به‌مهر روز مهر است.
«دی» اوستایی «دَثوش» به چم پروردگار و دادار است. روزهای دی در هر ماه روزهای نیایش همگانی، به آتشکده رفتن و آسایش و دست از كار كشیدن زرتشتیان است (روز استراحت) .
سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش
روز دی است خیز و بیار ای نگار مِی
ای ترک، مِی بیار كه تركی گرفت دی
می ده برطل و جام كه در بزم خسروی
بنشست شاه شاد ملک ارسلان به مِی
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
سر شوی و موی و ناخن پیرای
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار
به (دی‌بآذر) اندر سر و تن بشوی
به پیرای ناخن ، بیارای موی
