روی کار آمدن سامانیان؛ گسترش فرهنگ ایرانی

امروز امرداد امشاسپند و آذرماه، هفتم آذرماه سال ۳۷۵۹ زرتشتی، دوشنبه یکم آذرماه ۱۴۰۰ خورشیدی، ۲2 نوامبر  ۲۰۲۱ میلاد

1147 سال پیش، سال 874 میلادی چنین روزی را تاریخ‌نگاران از بر سركار آمدن سامانيان یاد کرده‌اند. دوره‌ی سامانیان را می‌توان دوره‌ی پیشرفت فرهنگ ایرانی، زبان و ادبیات دری دانست، سامانیان نزدیک به دو سده بر بخش‌های بزرگی از ماورالنهر ایران فرمانروایی کرد.

سامانیان منسوب به سامان خداة، دهقانی زرتشتی از نواحی بلخ و به گفته‌ای سمرقند و مالک قریه سامان در آن نواحی بودند. فرمانروایی سامانی بخشی از میان‌دوره ایرانی بود که فرهنگ ایرانی و زبان پارسی  جانی دوباره بخشید. در این دوران، هویت ایرانی بازسازی شد. در دوره ایران سامانی، زبان پارسی از پیشرفت و شکوفایی زیادی برخوردار شد. با آن که سامانیان در امور دیوانی زبان عربی را به کار می‌بردند و آن را نشان یکپارچگی خلافت می‌شمردند، امکان آن را فراهم آوردند تا شاعرانی ایرانی همچون رودکی و دقیقی از نخستین کسانی باشند که با گونه‌ای از زبان ملی خود که از تکمیل و تلفیق گویش‌های محلی گوناگون فراهم آمده بود نوشتار بنویسند. سامانیان به دانش و هنر علاقه زیادی نشان دادند که این مساله به برآمدن اندیشمندانی مانند رودکی، فردوسی و ابن سینا انجامید. گفته می‌شود که یکی از بزرگان سامانی، نگارگران چینی را گماشت تا نوشتار منظوم کلیله و دمنه را مصور کند. ولی با ارزش‌ترین آثار نگاره‌ای یافت شده در این روزگار، در پیوند با دیوارنگاره‌های پیرامون نیشابور و سفالینه‌های منقوش این شهر است. پايتخت سامانيان شهر بخارای خراسان بزرگتر و رودكی از شعرای بزرگ اين دوران بود. در همین دوران، بخارا به شکل رقیبی برای بغداد درآمد و از نظر شکوه تنه‌به‌تنه پایتخت عباسیان می‌زد. فرمانروایی سامانیان پس از نابودی طاهریان روی کار آمد. این دودمان کهن ایرانی در زمان حکومت خود بر سرزمین‌های خراسان، هیرکان، مکران، سیستان، خوارزم و کرمان فرمان‌روایی کردند و باعث رشد و شکوفایی زبان فارسی دری شدند.سامانیان از نوادگان بهرام چوبین ساسانی بودند که آیین زرتشتی داشتند و از مردمان بلخ بودند.بنیانگذار این سلسله نصر یکم و گروهی از فرمانروایان برجسته او بود. امیران سامانی خود را وارثان شاهنشاهان ساسانی می‌دانستند.  با این حال سن مارتن آنها را از اعقاب اشکانیان دانسته؛ از آنجایی که آن‌ها مدعی بودند که نسلشان به بهرام چوبین می‌رسد، ارتباط آنان با خاندان مهران، یکی از هفت خاندان پهلوی (پارتی) در دوران ساسانی، شدنی‌تر است.

آمرتات: جاودانگی، ماندگار و بی‌مرگی نام هفتمین روز از هر ماه در  گاهشمار زرتشتی و نام پنچمین‌ ماه است. آ، واگ (واژه‌) نفی هست، مٓر: به چم مردن و مرگ، تات.  پسوند  امرداد به پارسی آمده است. در  آفرینش نگهبان گیاهان و رستنی هست ، دو گام امشاسپندان خورداد و اَمرداد به هم پیوسته هستند. آدمی بتواند این دو رده از زندگی را به وارستگی برساند و به رسایی برسد خودبه‌خود به بی‌مرگی و جاودانگی هم خواهد رسید.

در اوستا امرتات و در فارسی امرداد بنابراین امرداد یعنی بی مرگی و آسیب ندیدنی یا جاودانی. پس واژه “مرداد” . در ادب  مزدیسنا جایی ندارد. امرداد یکی از امشاسپندان است که نگهبانی گیاهان با اوست. همیشه با امشاسپند هه اُروتات یا خورداد هستند.

در گاهشمار سی‌روزه‌ی زرتشتیان هنگامی که نام روز و ماه برابر می‌شود آن روز را جشن می‌گیرند. فرارسیدن روز امرداد در ماه امرداد را جشن امردادگان می‌نامند.

در گات ها ، یسنا ۵١ ، بند ٧  می‌خوانیم:

کس به هفت رده، اهورامزدا، روان، نیک اندیشی، بهترین راستی، شهریاری مینوی، آرمان سپند، رسایی وبالندگی بی مرکی، جاودانگی برسد و بر راه آیین راستی مى‌رود، از بخشایش دو مینویی اهورامزدا به پاداش خواهد رسید خوشی خورداد و جاودانگی امرداد را دارا مى شود.

«مسعود سعد» می‌سراید:

روز امرداد مژده داد بداند

که جهان شد به طبع باز خواند

سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش

روز امرداد مژده داد بدان

که جهان شد به طبع باز جوان

عدل بارید بر جهان یک سر

دولت و ملک شهریار جهان

اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)

دار و درخت بنشان

اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:

به (خورداد) جوی نوین کن روان/ امرداد بیخ نو اندر نشان