سرزمین خوارزم یکی از استانهای کهن ایرانزمین است. از نگاه جغرافیایی، خوارزم برابر با پارهای است که در جنوب دریاچهی خوارزم (آرال کنونی) و در آبریزگاه رود آمویه قرار گرفته است. این سرزمین از جنوب به خراسان و از جنوب خاوری به فرارود و استان سغد میرسد. قرارگیری این پهنه در آبریزگاه رود آمویه و مسیر رفتوآمد کاروانهای بازرگانی، از همان آغاز سبب روایی کشاورزی و بازرگانی در آنجا شده بود. از سوی دیگر، بیابانهای پیرامون خوارزم و بندهای آمویه، آن را از دستاندازی دشمنان نگهداری میکردند. در این نوشتار برآنیم تا به شناساندن یکی از دودمانهای خوارزم به نام «مأمونیان» بپردازیم.
پیشینه دودمان مأمونیان بهدرستی روشن نیست. کهنترین نوشتهها دربارهی این دودمان به نیمهی سدهی چهارم مهی بازمیگردند. در آن روزگار، شهرهای «کاث» و «گُرگانج» دو کانون خوارزم به شمار میآمدند. کاث در خاور آبریزگاه رود آمویه قرار داشت و از دیرباز، تختگاه دودمان «آفریغیان خوارزم» بود. آفریغیان خود را دودمانی نژاده میدانستند و باور داشتند که تبار ایشان به کیخسرو کیانی میرسد. در سدهی چهارم مهی، دودمان آفریغیان بر بیشینهی خوارزم به تختگاهی کاث فرمان میراندند و فرنام خوارزمشاه از آنِ ایشان بود. در کرانهی باختری رود آمویه، شهر گرگانج قرار داشت؛ شهری که رونق کشاورزی و بازرگانی سبب شکوفایی آنجا شده بود. کمابیش از نیمهی سدهی چهارم مهی، گرگانج از گسترهی فرمانروایی آفریغیان بیرون رفت و به دست دودمانی افتاد که پسها آن را خاندان مأمونیان خواندند.
آفریغیان در سراسر سدهی چهارم مهی فرمانبردار سامانیان بودند، اما کمکم با زبونی سامانیان در واپسین سالهای سدهی چهارم، آشوب در قلمروهای وابستهی ایشان آغاز شد. در سال 385 مهی، ابوعلی سیمجوری، سپهسالار خراسان، پس از شکستی که از سبکتگین غزنوی خورد، راهی خراسان شد و سرانجام نزد ابوعبداللّه محمدبناحمد، واپسین خوارزمشاه آفریغی، رسید. تاریخنگاران یادآور میشوند که ابوعبدالله خوارزمشاه، ابوعلی سیمجوری را گرفت و در بند کرد. پس از این رویداد، مأمونبنمحمد، نخستین فرمانروای شناختهشدهی دودمان مأمونیان که از دیرباز با ابوعلی سیمجوری دوستی داشت، به کاث لشکر کشید و توانست پس از پیکار با نیروهای خوارزمشاه، کاث را بگشاید، ابوعلی سیمجوری را از بند برهاند و ابوعبدالله آفریغی را در برابر دیدگان ابوعلی بکشد. اینگونه بود که پس از سال 385 مهی، روزگار دودمان آفریغیان به پایان رسید و خاندان دیگری سر برآورد و تا سال 408مهی بر آن دیار فرمانروایی کرد.
نخستین خوارزمشاه مأمونی، ابوعلی مأمونبنمحمد (حک: 385-387مهی) است. وی که گویا پیش از سال 385مهی نیز چندی در گرگانج فرمان رانده بود، پس از گشودن کاث، دو سال خوارزمشاه بود. دربارهی وی گزارشهای چندانی در نوشتارهای تاریخی دیده نمیشود، اما میتوان چنین گفت که زبونی سامانیان چنان خاور ایران را آشفته کرده بود که مأمون اول به آسانی توانست فرمانروایی خویش را بر خوارزم استوار کند. پس از درگذشت مأمون اول، فرزندش ابوالحسن علی (حک: 387-399مهی) به خوارزمشاهی رسید.
آنچه در بالا آمده است بخشی از نوشتاریست با عنوان «نگاهی به فرجام تلخ خاندانی دانشدوست در خوارزم » به خامهی جمال پیرهمرد، که در تازهترین شمارهی امرداد به چاپ رسیده است.
متن کامل این گزارش را در رویهی دوم (رویداد) شمارهی 458 امرداد بخوانید.
«امرداد» شمارهی 458 از دوشنبه، دهم امردادماه، 14001 خورشیدی، در روزنامهفروشیها و نمایندگیهای امرداد در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
خوانندگان میتوانند برای دسترسی به هفتهنامهی امرداد افزونبر نمایندگیها و روزنامهفروشیها از راههای زیر نیز بهره ببرند.
فروش اینترنتی هفتهنامهی امرداد، شمارهی 458
