حوزه فرهنگی شهر سوخته در سیستان و بلوچستان بیش از سیصد اثر باستانی از دوره‌های گوناگون فرهنگی از ۵۰۰۰ سال پیش تا دوران قاجار را در خود جا داده است که در سرتاسر کشور یک استثنا به شمار می‌آید. این حوزه فرهنگی از دو نظر اهمیت دارد: نخست اینکه شهرسوخته در این حوزه ثبت میراث جهانی یونسکو شده و اثری شاخص با شهرت جهانی به‌شمار می آیدکه در سال‌های گذشته رونق گردشگری منطقه را در پی داشته است. دومین شوند (:علت) اهمیت این گستره این است که امروزه راه ارتباطی بخش‌هایی گسترده‌ای از سیستان و افغانستان به جنوب شرق، بندرچابهار و مرکز کشور از این مسیر انجام می‌گیرد و به همین شوند شاهد افزایش ساخت‌وسازهای عمرانی پیرامون این مسیر بوده‌ایم.
به گزارش ایلنا، اگرچه چند سالی است که روند پروژه‌های عمرانی در دشت سیستان شتاب گرفته و بیشتر این کارهای عمرانی با خاکبرداری و ساخت‌وسازهای تازه همراه است، اما شوربختانه این شتاب گاه باعث ویرانی یا ورود به چشم‌انداز فرهنگی و تاریخی دشت سیستان شده که شهرسوخته به‌عنوان یک اثر ثبت جهانی در آن جای گرفته است. ورود به حریم تپه گردی شماره ۲۷۳ به سبب پروژه انتقال گاز، ویرانی محوطه گردی ۲۶۸ به دلیل انجام پروژه‌ی محور دوم جاده زابل-زاهدان، ورود به عرصه‌ی تپه طالب‌خان۲ و خطر ویرانی کامل چندین محوطه‌ی ارزشمند با اجرای پروژه راه آهن، از نمونه‌های ویرانی آثار ثبت ملی در پی اجرای پروژه‌های عمرانی است کهبا وجود کوشش یگان حفاظت پایگاه میراث جهانی شهرسوخته شوربختانه این ویرانی‌ها گاه به‌گونه‌ی صد در صد انجام گرفته است.
برای نمونه ویرانی تپه گردی شماره ۲۶۸ که در اسفندماه ۱۴۰۰ خورشیدی از سوی پیمانکار جاده زابل به زاهدان انجام گرفت یکی از نمونه‌های تراژیک و دردآور میراث فرهنگی کشور بوده است. این تپه بزرگ و ارزشمند در یک چشم به هم زدن توسط لودرهای شرکت پیمانکاری جاده زابل زاهدان و با وجود هشدارهای بسیار یگان حفاظت شهرسوخته، به یکباره ویران و خاکبرداری شد و پنج هزار سال تاریخ مردم ایران به چشم بر هم زدنی نابود شد.
اکنون خبرهای رسیده گویای آن است که این پروژه در ادامه‌ی کارهای عمرانی خود دوباره قصد ورود به یک محوطه‌ی دیگر در ۲۵ کیلومتری جنوب شهرسوخته را دارد. بحث‌برانگیزترین مورد در این پروژه این است که برپایه‌ی طرح پژوهشی و نقشه‌ی ارایه شده برای جاده، بخشی از مسیر باند دوم جاده زاهدان زابل از عرصه تپه مهم شهرسوخته خواهد گذشت که این کار خطر حذف این گستره را از فهرست جهانی یونسکو به دنبال خواهد داشت.
به گفته‌ی کنشگران میراث‌فرهنگی، گذر این جاده به محوطه‌ی شهرسوخته چسبیده و یک دشواری بزرگ برای گستره‌ی ارزشمند شهرسوخته سیستان به شمار می‌آید. شگفت آن‌که در زمان ثبت پرونده‌ی شهرسوخته در فهرست یونسکو یکی از شرط‌های نخست جابه‌جایی جاده و دکل‌های فشار قوی و بیرون‌راندن آن‌ها از عرصه‌ی شهرسوخته بوده و اکنون نه‌تنها این کارها انجام نشده که این نگرانی وجود دارد که افزون‌بر ویرانی یک محوطه باستانی دیگر در این مسیر، عرصه‌ی محوطه مهم شهرسوخته نیز دستخوش ویرانی شود.
علیرضا جلال‌زایی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان درباره‌ی پروژه‌ی ساخت باند دوم جاده زابل زاهدان به ایلنا گفت: این جاده در زمان عملیات عمرانی به شماری اثر برخورد کرد و به همین شوند عملیات متوقف شده تا پروانه‌ی (:مجوز) نجات‌بخشی را از پژوهشگاه میراث و گردشگری دریافت کنیم. البته که هر جای دشت سیستان را حفاری کنیم به آثار تاریخی و باستانی برخورد می‌کنیم.
او ادامه داد: منکر جانمایی این جاده در مسیر آثار و تپه‌های باستانی نیستیم اما اکنون نقطه‌های تازه برای جانمایی جاده به پیمانکار داده شده تا کمترین آسیب به آثار، تپه‌ها و محوطه‌ها برسد. اکنون برپایه‌ی نقطه‌های باستانی و تپه‌هایی که برایشان روشن کردیم، نقشه‌ی باند دوم کشیده شده. با توجه به پیدا شدن آثار باستانی، این گمانه وجود دارد که در این نقطه نیز با مجموعه‌ای تاریخی روبه‌رو باشیم البته که این نقطه تاکنون در نقشه‌ی باستانی استان ثبت نبوده است و نیاز است تا بررسی‌های باستان‌شناسی درباره‌ی این منطقه صورت گیرد تا درست‌تر بتوانیم درباره‌ی آن سخن بگوییم. حتا ممکن است این آثار سطحی باشند. هم‌اکنون شماری از سفال‌های دوره‌ی تاریخی در این محوطه به‌دست آمده که درخواست عملیات نجات‌بخشی آن‌را به پژوهشگاه میراث و گردشگری ارایه داده‌ایم. ممکن است چیزی در این منطقه وجود نداشته باشد و حتا ممکن است محوطه تاریخی وجود داشته باشد.
به گفته‌ی جلال‌زایی، باند دوم جاده زابل- زاهدان در جانمایی جدیدی که از سوی میراث فرهنگی استان به آن‌ها داده شده، در عرصه و حریم و حتا حریم منظری شهر سوخته نیز قرار نمی‌گیرد و هیچ مشکلی از این بابت وجود ندارد. اکنون این جاده از پشت مجتمع پژوهشی و موزه شهر سوخته که روبه‌روی سایت و در این سوی جاده است می‌گذرد. این منطقه کلیدور توسعه است که افزون‌بر جاده، بخشی از لوله‌های آب و گاز هم در آن محوطه کشیده شده. درواقع در جانمایی تازه‌ای که به پیمانکار ارایه شده، هیچ ویرانی‌ای متوجه محوطه‌های باستانی سیستان و بلوچستان و شهر سوخته نخواهد بود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان گفت: واقعیت امر آن است که هیچ توسعه‌ای بدون آسیب نیست اما ما باید این آسیب‌ها را به کمترین اندازه برسانیم. اکنون در استان ما نیز توسعه زیرساخت‌ها در اولویت قرار دارند. همه‌ی کوشش ما آن است که ویرانی و آسیب به میراث را به کمینه برسانیم. البته که می‌پذیریم تپه گردی در این میان ویران شد. اکنون جانمایی‌های تازه را برای جلوگیری از ویرانی‌های بیشتر به پیمانکار جاده داده‌ایم تا مسیر را با توجه به جانمایی‌هایی که ما به آن‌ها داده‌ایم تغییر دهند. حتا راهکار ارایه دادیم و باید برپایه‌ی آن طراحی کنند. نزدیک‌شدن این جاده به حریم و عرصه شهر سوخته مشکل‌زا خواهد بود چراکه هم اکنون نیز شهر سوخته به صورت مشروط ثبت جهانی شده است و تا جایی که توان داشته باشیم جلوی کار جاده زابل به زاهدان که به جاده مرگ معروف است، ایستاده‌ایم. در این جاده روزانه تصادف‌های پرشماری رخ می‌دهد و اکنون دوبانده شدن این جاده در نظر گرفته شده است. در نقشه‌ی نخستین و نقشه‌ی پیشنهادی و نقشه‌ی مطالعاتی که ارایه داده بودند، جاده نزدیک به عرصه بود. اما در نشست‌هایی که داشتیم نقشه‌ی پیشنهادی خود را به آن‌ها ارایه دادیم که دیگر در عرصه و حریم شهر سوخته جای ندارد.
او ادامه داد: اکنون هم باید تیرهای فشار قوی که در نزدیکی جاده قرار دارد را جابه‌جا کنیم که تاکنون نتوانستیم این کار را انجام دهیم چراکه میراث فرهنگی اعتبارات لازم را برای این کار نداشت. اگر اکنون باتوجه به شرایط شهر سوخته، این جاده هم بخواهد در عرصه این میراث جهانی کشیده شود، قطعا با خطر حذف از فهرست میراث جهانی روبه‌رو خواهیم شد اما کوشش بر آن است که جلوی کشیده‌شدن این جاده را در عرصه شهر سوخته بگیریم.
