شهر سوخته و ساخت کهن‌ترین چشم مصنوعی جهان

مردمان شهر سوخته در پنج هزار سال پیش برخودار از دانش پزشکانی بودند که در درمان بیماری‌ها چیره‌دستی و توانایی بسیاری از خود نشان می‌دادند. آن‌ پزشکان می‌توانستند استخوان‌های آسیب‌دیده را دوباره‌سازی (:ترمیم) کنند و دست به جراحی جمجمه‌ی بیماران بزنند. اما شاهکار پزشکان شهر سوخته را باید در ساخت چشم مصنوعی دانست.
از یافته‌های شگفتی‌آفرین باستان‌شناسان در شهر سوخته، چشمی مصنوعی است که کهن‌تر از آن در جهان پیدا نشده است. به سخن دیگر، پزشکان شهر سوخته نخستین کسانی بودند که توانستند چشمی مصنوعی بسازند و به کار ببرند. این چشم، برای چشم چپ بانویی ساخته شده بود و در گوری به دست آمد که آن زن را پس از درگذشت، در آن جای داده بودند. دکتر سیدسجادی در پژوهش خود اشاره می‌کند که در درون حدقه‌ی چشم چپ آن زن، بیماری آبسه پدید آمده بود. آبسه، گونه‌ای عفونت چشمی است که اگر در زمان خود درمان نشود سبب کوری بیمار خواهد شد.
پزشکان شهر سوخته چاره‌ی کار را در آن دیده بودند که قیر طبیعی را با چربی جانور آمیخته کنند و با طراحی مردمکی در میانه‌ی آن، چشمی مصنوعی بسازند و دو سوی چشم مصنوعی را به حدقه‌ی چشم پیوند بدهند. الیاف نخی ِ به‌کار رفته برای استوار نگه‌داشتن چشم مصنوعی بر روی حدقه، در آزمایشگاه و زیر میکروسکوپ، پیداست.
آن‌ها برای ساخت چشم مصنوعی از چوب یا سفال بهره نبرده بودند؛ زیرا این مواد در تماس با پوست، سبب آسیب‌دیدگی پوست می‌شد. افزون بر این که قیر را می‌شد در هنگام خشکی چرب کرد اما چوب یا سفال چنین ویژگی ندارد. از سوی دیگر، سبدی حصیری در کنار اسکلت این زن پیدا شد که در درون آن کیسه‌ی کوچک چرمی بود. از این کیسه برای نگه‌داری از چشم مصنوعی، هنگامی که بیمار در خواب بود، استفاده می‌شده است.
ساخت این چشم (برپایه‌ی برآورد سیدسجادی) نزدیک به 2900 تا 2800 سال پیش از میلاد انجام گرفته است و در نوع خود شاهکاری در پزشکی باستان شناخته می‌شود؛ به‌ویژه آن که کهن‌ترین چشم مصنوعی است که تاکنون در جهان پیدا شده است.
بانویی که چنین چشمی را برای او ساخته بودند، نزدیک به 30 سال از زندگی‌اش گذشته بود. درخور نگرش‌تر آن که از اشیا اندکی که در گور او دیده‌اند، پیداست که زن ثروتمند و مال‌داری نبوده است.
باستان‌شناسان، پنج سال کوشش کردند تا این چشم مصنوعی و اسکلت زن را بازسازی کنند. سرانجام در سال 1394 خورشیدی به فرجام کار خود رسیدند. نگار نادری‌پور، مجسمه‌ساز گروه بازسازی چشم مصنوعی و اسکلت زن شهر سوخته، در این باره گفته است: «ساخت این نوع نمونه و بازسازی چهره‌ها سال‌هاست در دنیا رواج دارد، اما در ایران برای نخستین‌بار است که انجام می‌گیرد. برای ساخت این نمونه از روش سه‌بعدی دستی بهره گرفتیم که در دنیا بیشتر طرفدار دارد. ریزه‌کاری‌های روی جمجمه از جمله رنگ پوست و مو و شکل بینی توسط انسان‌شناس گروه تعیین و روی جمجمه پیاده شد. همچنین برای دستیابی به جنس و ساختار چشم اسکن‌های زیادی انجام شد تا توانستیم با دقت و ظرافت نمونه بسیار شبیه آن را از جنسی شبیه خودش بسازیم. رنگ و جنس پارچه‌ی لباس مجسمه از روی نمونه‌های شناسایی شده در شهر سوخته تهیه شده و چگونگی آرایش موی سر مجسمه نیز بر اساس پیکرک کشف شده در شهر سوخته انتخاب شد. همچنین گردنبندی که مجسمه به گردن دارد نمونه شبیه‌سازی شده گردنبند اصلی خودش است و گره‌ای که به موهایش زده نیز برپایه‌ی نمونه‌های یافت شده در شهر سوخته طراحی شده است» (گزارش گزارش تسنیم – 22 شهریور 1396).
تا پیش از یافتن چشم مصنوعی شهر سوخته، کهن‌ترین عضو انسانی مصنوعی، در مصر پیدا شده بود و به سه‌هزار سال پیش بازمی‌گشت. در حالی که چشم مصنوعی شهر سوخته دیرینگی‌ای 4800 ساله دارد. آن عضو مصنوعی مصری، انگشتی بود که در پای مومیایی‌ای مصری کار گذاشته بودند.
باستان‌شناسان می‌گویند که چشم مصنوعی شهر سوخته یک نیمکره‌ی کامل است و نشان از آگاهی و دانش سازندگان آن از هندسه‌ی کروی دارد. ساخت مویرگ‌های چشم مصنوعی، با قطری یک میلی‌متری، از دیگر شگفتی‌های این چشم است. پزشکان شهر سوخته، این کار را با مفتول‌های طلایی نازک انجام داده بودند.

* یاری‌نامه: کتاب «شهر سوخته» نوشته‌ی دکتر منصور سیدسجادی (1399) و جُستار «فصل 27 شهر سوخته» گردآوری محمدعلی رئوفی (تارنمای مهر میهن)؛ گزارش تارنمای «همشهری‌آنلاین»، 23 اردیبهشت 1402.

با دیگر شگفتی‌های شهر سوخته آشنا شوید:

شگفتی‌های شهر سوخته؛ راز  پنهان‌مانده‌ی پنج‌ هزارساله‌ ‌(پیش‌درآمد)